geography

ევროპის კავშირი (შემოკლებით ევროკავშირი, 1993 წლამდე ევროპული თანამეგობრობა) ევროპის სახელმწიფოთა ეკონომიკურ-პოლიტიკური გაერთიანებაა. ამჟამად ორგანიზაციაში ევროპის 27 სახელმწიფოა გაწევრიანებული, რომელთა ტერიტორიის საერთო ფართობი 4 324 782 კმ²-ია, ხოლო მოსახლეობა — 508 191 116 კაცი, რაც მსოფლიო მოსახლეობის დაახლოებით 7,3 %-ია.

ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოები

ევროკავშირის შექმნა სათავეს იღებს ევროპის ქვანახშირის და ფოლადის გაერთიანებისგან (1951 წელი) და ევროპის ეკონომიკური გაერთიანებისგან (ე.წ. რომის შეთანხმებით და ეწოდებოდა ევროპის ეკონომიკური თანამეგობრობა ანუ “საერთო ბაზარი”, 1957 წელი), რომელიც ექვსმა სახელმწიფომ – საფრანგეთმა, გერმანიამ, იტალიამ და ბენიკლუქსის (ბელგია, ნიდერლანდი და ლუქსემბურგი) ქვეყნებმა შექმნა.

დიდ ბრიტანეთს ხელი არმოუწერიარომის ხელშეკრულებისთვის. ქვეყანამ ევროგაერთიანებაში წევრობის უფლების მოთხოვნა ორჯერ – 1963 და 1967 წლებში გააგზავნა, მაგრამ ორივე განაცხადს ვეტო საფრანგეთის იმდროინდდელმა პრეზიდენტმა შარლ დე გოლმა დაადო. მისი აზრით ბრიტანეთი თავისი ეკონომიკის მთელი რიგი ასპექტების გამო შეუთავსებელი იყო ევროპის კავშირთან.

ბრიტანეთმა ორგანიზაციაში წევრობის მოთხოვნა მესამედ მას შემდეგ გააგზავნა, როცა დე გოლმა საფრანგეთის პრეზიდენტის პოსტი დატოვა. გაერთიანებუილი სამეფოს ეს მცდელობა წინა ორისგან განსხვავებით წარმატებული აღმოჩნდა და 1973 წლის 1 იანვარს, დიდი ბრიტანეთი ევროპის ეკონომიკურ კავშირში გაწევრიანდა.

ევროპის კავშირი აგებულია ევროპული თანამეგობრობის ურთიერთობების მთელი ერთობლიობის საფუძველზე:

* ქვანახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანება – 1951 წელს ამ ორგანიზაციისგან დაიწყო ევროპის კავშირის შექმნა;
* ევროპული თანამეგობრობა – შეიქმნა 1957 წელს ე.წ. რომის შეთანხმებით და ეწოდებოდა ევროპის ეკონომიკური თანამეგობრობა ანუ „საერთო ბაზარი“;
* ატომური ენერგიის ევროპული თანამეგობრობა – შეიქმნა 1957 წელს.

ევროპის კავშირში ინტეგრაციული პროცესების მთავარი მიზნები განსაზღვრულია სხვადასხვა დოკუმენტებით:

* რომის შეთანხმება – ხელი მოეწერა 1957 წელს;
* ერთიანი ევროპული აქტი – ხელი მოეწერა 1987 წელს;
* მაასტრიხტის შეთანხმება – ხელი მოეწერა 1992 წელს;
* ამსტერდამის შეთანხმება – ხელი მოეწერა 1997 წლის ოქტომბერში;

ევროკავშირის ძირითადი დოკუმენტი დღეისათვის არის 2003 წლის „მიერთების შეთანხმება“ (Treaty of Accession), რომელიც ძალაში შევიდა 2004 წლია 1 მაისს. ზემოთაღნიშნული შეთანხმებებით განსაზღვრული ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოების სამართლებრივი, პოლიტიკური, ეკონომიკური და სხვა სახის ვალდებულებები ჩამოყალიბდა ერთიან დოკუმენტში, ევროკავშირის კონსტიტუციის პროექტში, რომლის მიღების პროცედურა ამჟამად მიმდინარეობს.

ევროკავშირში მოქმედებს ერთიანი შიდა ბაზარი, რომელიც წევრი სახელმწიფოების კანონთა სისტემით რეგულირდება. ევროკავშირის ძირითადი პოლიტიკის მიზანია ადამიანების, საქონლის, სერვისებისა და კაპიტალის თავისუფალი გადაადგილების უზრუნველყოფა ერთიან შიდა ბაზარზე, საერთო პოლიტიკის შენარჩუნება ვაჭრობაში, სოფლის მეურნეობაში, თევზის რეწვასა და რეგიონულ განვითარებაში. ევროკავშირის წესდების 50-ე მუხლის თანახმად, ევროკავშირიდან გასვლა ორგანიზაციის წევრი თითოეული ქვეყნის უფლებაა.შენგენის ზონაში გაუქმებულია საპასპორტო კონტროლი. 1999 წელს გადაწყდა ერთიანი ვალუტის (ევროზონა) შემოღება, რაც ძალაში 2002 წელს შევიდა; ამჟამად ევროზონა 19 სახელმწიფოს აერთიანებს, რომლებშიც ევრო მოქმედებს.

ევროკავშირი მოქმედებს გადაწყვეტილების მიღების სუპერეროვნული და მთავრობათშორისი სისტემების ჰიბრიდის პრინციპით. შექმნილია გადაწყვეტილების მიმღები შვიდი ძირითადი ორგანო, რომელთაც ევროკავშირის ინსტიტუტებს უწოდებენ: ევროპული საბჭო, ევროპის კავშირის საბჭო, ევროპარლამენტი, ევროკომისია, ევროპულ თანამეგობრობათა სასამართლო, ევროპის ცენტრალური ბანკი და ევროპის აუდიტორთა სასამართლო.

ევროკავშირის დროშა ევროპის საბჭომ, 1955 წლის 8 დეკემბერს, ირლანდიის წარმომადგენლის მიერ შემოთავაზებული დიზაინის საფუძველზე შექმნა. დასაწყისში ევროპის საბჭოს სურდა, რომ დროშა ევროპული ინტეგრაციის მიზნებისათვის ყოფილიყო გამოყენებული,რის გამოც ევროკავშირის წინამორბედმა – ევროპის თანამეგობრობამ, იგი 1986 წლის 26 მაისს დაამტიკიცა. მიუხედავად იმისა, რომ დროშა გამიზნული იყო მთელი ევროპისთვის, დღეს იგი არის მხოლოდ ევროპის კავშირის სიმბოლო. მაასტრიხტის შეთანხმების შემდეგ იგი ოფიციალურად იქნა აღიარებულია ევროკავშირის დროშად.

ევროკავშირის დევიზია „ერთიანობა მრავალფეროვნებაში“. იგი 2000 წელს ჩატარებული არაოფიციალური სასკოლო კონკურსის შედეგად შეირჩა და მიღებულ იქნა ნიკოლ ფონტენის მიერ, რომელიც იმ დროს ევროპის პარლამენტის პრეზიდენტი იყო. შემდგომში იგი ევროპის კონსტიტუციის ტექსტშიც და ევროკავშირის ვებგევრდზე გამოჩნდა თუმცა მოდიფიცირებული ფორმით: „მრავალფეროვნებით გაერთიანებულნი“.

ევროკავშირის ინტერნეტგვერდის მისამართია: https://european-union.europa.eu/select-language?destination=/node/1

ატლანტის ოკეანის ცენტრში მდებარე სარგასოს ზღვა ფართობის მიხედვით ზღვებს შორის “აბსოლუტური ჩემპიონის” ტიტულს იმსახურებს. მისი ფართობი 4-დან 8,5 მლნ.კვ.კმ-მდე მერყეობს, რაც მისი ნაპირების არასტაბილურობითაა გამოწვეული. ოვალური ფორმის სარგასოს ზღვა ერთადერთი „ზღვაა“ პლანეტაზე, რომელსაც სანაპიროები არ გააჩნია. ზღვა შემოსაზღვრულია დინებებით: დასავლეთით გოლფსტრიმის დინებით, ჩრდილოეთით – ჩრდილო-ატლანტიკური დინებით, აღმოსავლეთით – კანარის დინებით, ხოლო სამხრეთით ჩრდილო-ეკვატორული დინებით.
სარგასოს ზღვის კიდევ ერთი უნიკალური თვისებაა ის, რომ მისი ზედაპირი ერთი მეტრით აღემატება ოკეანის წყლის ზედაპირს. ოკეანის წყალი სარგასის ზღვაში განსაკუთრებით გამორჩეულია მისი ლურჯი ფერით და გამჭვირვალობით. წყალქვეშა მხედველობა აქ 61 მეტრს შეადგენს.

სარგასოს ზღვის მთელი ზედაპირი დაფარულია წყალმცენარე სარგასუმით, რომელთა რაოდენობა მეცნიერთა გამოთვლებით 4-11 მლნ. ტონადაა შეფასებული. სწორედ ამიტომ ზღვა საკმაოდ მდიდარია ორგანული სამყაროთი. ~

თუ გინდა მეტი შეიტყო წყალმცენარე სარგასუმზე წაიკითხე სტატია “წყალმცენარე, რომელიც ჩრდილო ატლანტის ოკეანეს კვებავს” https://nationalgeographic.ge/story/wyalmcenare-romelic-chrdilo-atlantis-okeanes-kvebavs/

აფრიკა ციფრებში:

ფართობი – 30 311 690 კვ. კმ. (კუნძულებთან ერთად)

მოსახლეობა – 1.1 მლრდ კაცი

უმაღლესი მწვერვალი – კილიმანჯარო, ტანზანია, 5895 მ.

ყველაზე დაბალი ადგილი – აფარის ხეობა – 153 მ.

ყველაზე გრძელი მდინარე – ნილოსი – 6671 კმ.

ყველაზე დიდი ტბა – ვიქტორია, 69215 კვ.კმ.

ყველაზე მაღალი ჩანჩქერი – ტუგელა (სარ), 610 მ.

ყველაზე დიდი უდაბნო – საჰარა 9,1 კვ.კმ.

ყველაზე დიდი კუნძული – მადაგასკარი, 587 040 კვ.კმ.

ყველაზე დიდი სრუტე – მოზამბიკის, 1760 კმ

ყველაზე დიდი ყურე – გვინეის, 753 ათასი კმ 2

ყველაზე დიდი ქვეყანა – ალჟირი, 2.38 მლნ კვ.კმ.

ყველაზე პატარა ქვეყანა – სეიშელის კუნძულები, 455 კვ.კმ.

ყველაზე დიდი ქალაქი – ქაირო (ეგვიპტე), 7.7 მლნ კვ.კმ

აფრიკის კონტინენტს გარს ეკვრის ატლანტის და ინდოეთის ოკეანეები, ხმელთაშუა და წითელი ზღვები. ევროპიდან გამოიყოფა გიბრალტარის ვიწრო სრუტით, ხოლო სუეცის ყელით, რომელზეც სუეცის არხია გაყვანილი აზიას უკავშირდება. აფრიკის უდიდესი ნაწილი ტროპიკულ სარტყელშია მოქცეული. უკიდურესი ჩრდილოეთ და სამხრეთ ნაწილები მდებარეობენ სუბტროპიკებში. უკიდურეს ჩრდილოეთ და სამხრეთ წერტილებს შორის მანძილი 8000 კმ–ია, ხოლო უკიდურეს დასავლეთ და აღმოსავლეთ წერტილებს შორის მანძილი 7500 კმ-ია. სანაპირო ხაზი სხვა კონტინენტებთან შედარებით სუსტადაა დანაწევრებული, მისი სიგრძე შეადგენს 26 000 კმ–ს. (შედარებისთვის ევროპის სანაპირო ხაზის სიგრძეა 32 000 კმ, მაშინ როცა ის ფართობით სამჯერ ნაკლებია აფრიკაზე).

აფრიკის რელიეფში გამოირჩევა დიდი რიფტული რღვევის ხეობა (აღმოსავლეთ აფრიკის რიფტული ხეობა), რომელიც რელიეფის უდიდესი რიფტული წარმონაქმნია ჩვენს პლანეტაზე. იგი აფრიკისა და არაბეთის ტექტონიკური ფილების საზღვარზე მათი მოძრაობის შედეგად ჩამოყალიბდა. ხეობა თითქმის 6 000 კმ-ზეა გადაჭიმული და ეთიოპიის ჩრდილოეთ რაიონებიდან იწყება და მოზამბიკის ცენტრალურ ნაწილამდე გრძელდება. რღვევის ხაზის სიგანე 30-100 კმ-ის ფარგლებში მერყეობს, ხოლო სიღრმე რამდენიმე ასეულიდან ათას მეტრამდე.

კმდინარეთა ქსელი კონტინენტზე არათანაბრადაა განაწილებული, რაც რელიეფსა და ჰავაზე, განსაკუთრებით კი ნალექების განაწილებაზეა დამოკიდებული. რელიეფიდან გამომდინარე მდინარეების დიდი ნაწილი ატლანტის ოკეანეში ჩაედინება, ვინაიდან მთავარი წყალგამყოფი აღმოსავლეთ აფრიკაში გადის. კონტინენტის 1/3 შიდა ჩამონადენის აუზს მიეკუთვნება. აფრიკის მდინარეები საფეხურეობრივად განლაგებულ ზეგნებს კვეთს, ახასიათებთ ჩანჩქერები და ჭორომები, ამდენად, ისინი სიგრძეზე სანაოსნოდ არ გამოდგება, სამაგიეროდ ჰიდროგრაფიით მდიდრები არიან. აფრიკის კონტინენტზე მდინარეების შედარებით ხშირი ქსელი დამახასიათებელია ეკვატორული და სუბეკვატორული სარტყელებისთვის. ძალიან მცირეა მდინარეები უდაბნოებში. აქ გვხვდება მდინარეების მშრალი კალაპოტები — ვადები, რომლებიც წყლით მხოლოდ თავსხმა წვიმების დროს ივსება. აფრიკის მდინარეთა უმრავლესობა წვიმის წყლით საზრდოობს, მაგრამ მათი რეჟიმი განსხვავებულია და დამოკიდებულია ნალექის სეზონურ განაწილებაზე. მდინარეები, რომლებიც რამდენიმე კლიმატურ სარტყელში მიედინება, რთული რეჟიმით ხასიათდება. ამ მხრივ ტიპობრივია მდინარე ნილოსი. ონტინენტის წყალგამყოფი აღმოსავლეთ აფრიკის მთიანეთზე გადის, რის გამოც ატლანტის ოკეანის აუზის მდინარეები ბევრად აღემატება ინდოეთის ოკეანის აუზის მდინარეებს. აფრიკის კონტინენტზე მსოფლიოს უგრძესი მდინარე ნილოსი გაედინება, რომლის სიგრძეც 6671 კმ-ია. აფრიკის ყველაზე წყალუხვი მდინარე კონგო (ზაირი) სიგრძით თითქმის ორჯერ ჩამორჩება ნილოსს ( 4320 კმ), თუმცა წყლის მასა მასში 15-ჯერ მეტია;

კონტინენტზე ყველაზე დიდი ტბა აღმოსავლეთ აფრიკის ზეგანზე, რღვევის ზონაში მდებარეობს, ამიტომ მათ ქვაბულებს წაგრძელებული ფორმა აქვთ. ეს ტბები როგორც წესი, მაღალი და ციცაბოკალთებიანი მთებითაა შემოფარგლური. აქ მდებარე ტბებს ძირითადად გრძელი ფორმა აქვთ და სიღრმითაც გამოირჩევიან, ამ მხრივ კლასიკური მაგალითია ტანგანიიკის ტბა, რომლის სიგანე 50-80 კმ-ია, სიგრძე კი 650 კმ. იგი ყველაზე გრძელია დედამიწის მტკნარ ტბებს შორის, სიღრმით კი მხოლოდ ბაიკალის ტბას ჩამორჩება. ამასთან, ფართობით მეორე ადგილზეა აფრიკის ტბებს შორის და ორჯერ უფრო ნაკლებია, ვიდრე ტბა ვიქტორია. ტბის ირგვლივ მაღალი მთები მდებარეობს, რომლებიც ბევრ ადგილას ციცაბო მთის კალთებით პირდაპირ ტბაში ეშვება და მაღალ-ფლატეებიან სანაპიროს ქმნის.

აფრიკის ნოტიო ეკვატორული ტყეები ბევრი ძვირფასი მცენარის სამშობლოა. მათ შორის ყველაზე გავრცელებულია ზეთის პალმა, რომლის ნაყოფისგან პალმითს ხდიან. ბევრი ძვირფასი ხის მერქნისგან ამზადებენ ავეჯს და გააქვთ საზღვარგარეთ, მაგალითად, აბანოზის ხე. ეკვატორული ტყეების ცხოველთა სამყარო მდიდარია და მრავალფეროვანია. მათი უმეტესობა ხეებზე ბინადრობს. ფრინველების მწერების და მღრღნელების გარდა, ხეებზე ბინადრობენ მრავალრიცხოვანი მაიმუნები, მათ შორის შიმპანზეები. მიწაზე ბინადრობენ ფუნჯაყურიანი ღორები, ანთარი, წვრილჩლიქოსნები — აფრიკული ირემი, რომელიც 40 სმ სიმაღლისაა. კატის ზომის ჯუჯა ანტილოპა და სხვ. ტყისპირებსა და წყალსატევების ნაპირებთან გვხვდება დედამიწის ერთ-ერთი უიშვიათესი ცხოველი, ჯუჯა ბეჰემოთი, ჟირაფის მონათესავე ოკაპი, რომელიც მხოლოდ აფრიკაშია.

ეკვატორული ტყეების ყველაზე დიდი მტაცებელია ავაზა, მიყრუებულ მიუვალ ადგილებში ცხოვრობენ გორილები. ტყის ყველა იარუსზე გავრცელებულია ჭიანჭველები. მათი ზოგიერთი სახეობა, ეგრეთ წოდებული მომთაბარე ჭიანჭველები, გრძელ კოლონებად გადადგილებისას, გზადაგზა ყველაფერს ანადგურებს. ტყეებში მწერების დიდი რაოდენობაა.ფინიკის პალმასაჰარაში,ერგ-შებისოაზისი.
ნახევარუდაბნოებისსაზღვრებთან, სადაც წვიმების სეზონი 2-3 თვეა, წარმოიქმნება გაუდაბნოებულისავანა. აფრიკული სავანის დამახასიათებელი ხეა —ბაობაბი. მას სავანის დარაჯსაც კი უწოდებენ. წვიმიან პერიოდში გამოირჩევა გაშლილი ტოტებით და წვრილი, ღია მწვანე ფერის ფოთლებით. მშრალ პერიოდში იგი შიშვლდება. ვარაუდობენ, რომ ბაობაბი 4-5 ათასი წელი ცოცხლობს. იგი გიგანტურიხეა, მისი დიამეტრი 10 მეტრამდეა. მერქანი წყლითაა გაჟღენთილი, რითაც ის მშრალ პერიოდებში საზრდოობს.

მსოფლიოშიარსად არ არის ისე მრავლად თავმოყრილი ცხოველები, როგორც აფრიკის სავანეში, განსაკუთრებით კი ბალახისმჭამელი ცხოველები:ანტილოპისსხვადასხვა სახეობა,ზებრა,ჟირაფი, ბალახისმჭამელებს შორის უდიდესი ცხოველისპილო,გარეული კამეჩი,მარტორქა, მდინარეების და ტბების სანაპიროებზე გვხვდებაბეჰემოთი.

ჯუჯა ბეჰემოთი

დიდი ცხოველების მრავალფეროვნება, აფრიკული ფაუნის დამახასიათებელი ნიშანია. ბალახისმჭამელების მუდმივი თანამგზავრებია მტაცებლები: გეპარდი, ტურა, ავაზა, ლომი. მდინარეებში ბინადრობს ნიანგი. სავანა ძალიან მდიდარია ფრინველებით. აქ არის ერთ-ერთი ყველაზე პატარა და ულამაზესი ფრინველი — მენექტრე, აგრეთვე დედამიწის ყველაზე დიდი ფრინველი აფრიკული სირაქლემა. ასევეა მარიბუ, რომელიც მხოლოდ აფრიკაში გვხვდება. სავანაში უჩვეულოდ ბევრი თერმიტია. მოსახლეობას უდიდეს ზიანს აყენებს ბუზი ცეცე. მას გადააქვს პირუტყის და ადამიანის დაავადების გამომწვევი ბაქტერიები, რაც ხშირად ორივესთვის დამღუპველია.

დღესდღეობით ფრიკაში დიდი ყურადღება ექცევა ველური ბუნების დაცვას. ამ მიზნით ყოველწლირად მატულობს ბუნების დაცული ტერიტორიების (ნაკძალების და ეროვნული პარკების) რაოდენობა და ფართობი. განსაკუთრებით ბევრია ისინი სამხრეთ და აღმოსავლეთ აფრიკაში. ზოგიერთი მათგანი მაგ: სერენგეტი, კრიუგერი, ცაავო და სხვები მსოფლიოში ცნობილია. მიღებული ზომების წყალობით გადაშენების გზაზე მყოფი ცხოველების რიცხვი აქ აღდგენილია.

აჟამად, აფრიკის კონტინენტზე 54 სუვერენული სახელმწიფოა. მათმა უმრავლესობამ დამოუკიდებლობა გასული საუკუნის 50-60-იან წლებში, აფრიკის ევროპული კოლონიზაციის დასრულების შემდეგ მოიპოვა. დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ბევრ აფრიკულ სახელმწიფოში დაიწყო სამოქალაქო ომები, რომლებიც ზოგჯერ მოსახლეობის ამა თუ იმ ჯგუფის მასიურ გენოციდში გადაიზარდა. ბევრ ქვეყანაში დამყარდა დიქტატორული რეჟიმები. პოლიტიკური არასტაბილურობა, კორუფციის მაღალი დონე, ადამიანის უფლებების უგულველყოფა, სიღარიბე აფრიკული სახელმწიფოების წინაშე მდგარი ტიპური პრობლემებია.

აფრიკის კავშირიარის ფედერაცია, რომელიც ყველა აფრიკულ ქვეყანას მოიცავსმაროკოსგარდა. კავშირი ჩამოყალიბდა2001წლის26 ივნისსშტაბ-ბინითადის-აბებაში. 2004 წლის ივლისში აფრიკის კავშირის პან-აფრიკული პარლამენტიმიდრანდშიგავიდა,სამხრეთ აფრიკაში, თუმცა ადამიანთა უფლებების აფრიკის კომისია ადის-აბებაში დარჩა. აფრიკის კავშირს საპარლამენტო მთავრობა ჰყავს, ცნობილი როგორც აფრიკის კავშირის მთავრობა, რომელიც საკანონმდებლო, იურიდიული და აღმასრულებელი ორგანოებისგან შედგება, რომელსაც მართავს აფრიკის კავშირის პრეზიდენტი, რომელიც ასევე პან-აფრიკული პარლამენტის პრეზიდენტია. აფრიკის კავშირის პრეზიდენტად ირჩევენ პან-აფრიკული პარლამენტის წევრს უმრავლესობის მხადარჭერით.

მოსახლეობის გეოგრაფია ჩამოყალიბდა და დიდი ხნის განმავლობაში ვითარდებოდა, როგორც ზოგადი გეოგრაფიის ქვედარგი. მე-19 საუკუნიდან მოყოლებული, როდესაც მოხდა საზოგადოებრივი (ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური) გეოგრაფიის, როგორც დამოუკიდებელი მეცნიერების ფორმირება, მოსახლეობის გეოგრაფია წარმოადგენს მის განუყოფელ ნაწილს და ერთ-ერთ ქვედარგს.

მოსახლეობის გეოგრაფია სამეცნიერო დისციპლინაა, რომელიც მოსახლეობის განსახლების, მოძრაობისა და სტრუქტურის გეოგრაფიულ (ტერიტორიულ, სივრცით) ასპექტებს შეისწავლის. მისი ძირითადი ამოცანაა მოსახლეობის განსახლებისა და მოსახლეობის ორი მნიშვნელოვანი მახასიათებლის – მოძრაობისა და სტრუქტურის შესწავლა და მათი გეოგრაფიული თავისებურებებისა და კანონზომიერებების გამოვლენა.

მსოფლიოს ნებისმიერ ქვეყანაში არსებული დემოგრაფიული მდგომარეობა მნიშვნელოვანია, რამდენადაც ის ეხმარება სახელმწიფოსა და საზოგადოებას უკეთ გაუმკლავდეს მოსახლეობის ისეთ ცვალებად მოთხოვნებს, როგორიცაა მაგალითად მოთხოვნა განათლებაზე, ჯანდაცვაზე და სხვ.

დემოგრაფიული მდგომარეობის განსასაზღვრად, გამოიყენება ისეთი ინდიკატორები, როგორიცაა მოსახლეობის რიცხოვნობა, შობადობისა და საკვდილიანობის დონე, სიცოცხლის ხანგრძლივობა, სქესობრივ-ასაკობრივი განაწილება, განათლების დონე, მიგრაცია.

მოსახლეობის გეოგრაფიის ძირითადი მიმართულებებია:

* მოსახლეობის გეოგრაფიის თეორიული საკითხები – მოიცავს მოსახლეობის გეოგრაფიის ცნების, კვლევის საგნის, კვლევის მეთოდების განსაზღვრას და მის კავშირს სხვა მეცნიერებებთან;

* დემოგეოგრაფია – შეისწავლის მოსახლეობის ბუნებრივი მოძრაობის და სქესობრივ-ასაკობრივი სტრუქტურის ფორმირების ტერიტორიულ საკითხებს, ასევე მოსახლეობის დასაქმების სტრუქტურის გეოგრაფიული თავისებურებებს.

* მიგრაციების გეოგრაფია – სწავლობს ადამიანების გადაადგილებას სივრცესა და დროში.

* განსახლების გეოგრაფია – იკვლევს მოსახლეობის განსახლების სისტემის და მისი შემადგენელი ნაწილების ფორმირებისა და განვითარების ტერიტორიულ, ასევე მათ ფუნქციონალურ და სტრუქტურულ ასპექტებს.

საქართველოს ერვნული (თბილისის) ბოტნიკური ბაღი ერთ-ერთ უძველესია მსოფლიოში. მისი ისტორია XVII საუკუნის I ნახევრიდან (1636 წ.) იწყება. ბაღის წინამორბედი იყო სოლოლაკის სამხრეთით, მდინარე წავკისისწყლის ხეობის ქვემო ნაწილში (ლეღვთახევში) გაშენებული დეკორატიული და სამკურნალო მცენარეების ”სამეფო ბაღი”. მას ”ციხის ბაღს”, იგივე ”სეიდაბადის’ ბაღს, ან ”ცოდნის წყაროსაც” უწოდებდნენ. ადრე ეს მცირე ფართობი დასასვენებელ პარკს წარმოადგენდა. მოგვიანებით კი 3 პატარა ბაღი გაშენდა: სამკურნალო მცენარეებით, ბოსტნეულითა და ხეხილით. ბოტანიკური ბაღის შესახებ საინტერესო ცნობებს გვაწვდის ფრანგი მოგზაური ჟ. შარდენი. ცნობილია, რომ განსაკუთრებული რუდუნებით ამ ბაღებს ქართლ-კახეთის უკანასკნელი დედოფალი მარიამი (გიორგი მე-12-ის მეუღლე) უვლიდა. მისი განსაკუთრებული ზრუნვის საგანი სამკურნალო მცენარეები ყოფილა. რუსეთის მიერ საქართველოს მიერთების შემდეგ ბაღი სახელმწიფო საკუთრება გახდა, შემდეგ კი სააფთიაქო ბაღებად გამოცხადდა. 1845 წლის 1 მაისიდან კავკასიის მეფისნაცვლის მიხეილ ვორონცოვის განკარგულებით ბაღები გაერთიანდა და მას ოფიციალურად ეწოდა თბილისის ბოტანიკური ბაღი.

თბილისის ბოტანიკური ბაღი 128 ჰექტარ ტერიტორიაზეა გადაჭიმული. ბოტანიკურ ბაღში წარმოდგენილია საქართველოსა და მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონების (ხმელთაშუა ზღვისპირეთიდან, ჩრდილო ამერიკიდან, ჩინეთიდან, იაპონიიდან, ჰიმალაის მთებიდან, ციმბირიდან) ფლორის 3500-მდე ნაირსახეობა. მათ შორისაა საქართველოს ენდემური, იშვიათი სახეობები, რაც თბილისის ბოტანიკურ ბაღს უნიკალურს ხდის: მოღვინისფრო პიონი ”მაიკო”, იბერიული ირისი, ჩინური ხიმონანტუსი, ჯუჯა ფიჭვები, ცხრატყავა, უთხოვერი. მცენარეების ასეთი მრავალფეროვნება განპირობებულია ბაღის სხვადასხვა რელიეფური და მიკროკლიმატური პირობებით. აქვე გვხვდება ცხოველთა სამყაროს წარმომადგენლებიც: მელია, ტურა, ზღარბი, ციყვი, კუ, გველი და ა. შ.

https://www.nbgg.ge/

ბოტანიკური ბაღი ტერიტორაა, სადაც წარმოდგენილია კარგად მოვლილი მცენარეები და თითოეულ მცენარეს მინიჭებული აქვს ბოტანიკური სახელი. ბოტანიკური ბაღის ფუნქციაა შეინარჩუნოს ცოცხალი მცენარეების დოკუმენტირებული კოლექციები, მათი სამეცნიერო კვლევის, კონსერვაციის, ჩვენების და ზოგადად, განათლების მიზნით. კორნელის უნივერსიტეტის “ლიბერთი ჰაიდი ბეილის” თანამშრომლების მიერ 1976 წელს ბოტანიკური ბაღი, განმარტებული იქნა, როგორც კონტროლირებული და თანამშრომლებით დაკომპლექტებული დაწესებულება, რომლის მიზანია მცენარეთა ცოცხალი კოლექციების შენარჩუნება, მათი მეცნიერული მართვის ფარგლებში განათლებისა და კვლევის მიზნით, ისეთ ბიბლიოთეკებთან, ჰერბარიუმთან, ლაბორატორიებთან და მუზეუმებთან ერთად, რომელიც აუცილებელია განსაკუთრებული ღონისძიებების გასატარებლად.

თითოეული ბოტანიკური ბაღი ბუნებრივად ავითარებს საკუთარი ინტერესების განსაკუთრებულ სფეროებს, რომელიც დამოკიდებულია მის პერსონალზე, ადგილმდებარეობაზე, მოცულობაზე, სახსრების ხელმისაწვდომობაზე და მისი წესდების პირობებზე. იგი შეიძლება მოიცავდეს სათბურებს, საცდელ ნიადაგებს, ჰერბარიუმს, სანაშენეს და სხვა სფეროებს. მას გააჩნია, როგორც სამეცნიერო, ასევე მცენარეთა მომვლელი პერსონალი და მათი აზრების გამოხატვის ერთ-ერთ ძირითად საშუალებას პუბლიკაციების გამოცემა წარმოადგენს.

ამჟამად, მსოფლიოს დაახლოებით 150 ქვეყანაში (ძირითადად ზომიერი სარტყლის რეგიონებში), 1800-მდე ბოტანიკური ბაღი და დენდრარიუმი არსებობს. მათგან 400 ევროპაში, 200 ჩრდილოეთ ამერიკაში, 150 რუსეთში და დანარჩენი აღმოსავლეთ აზიაშია. ეს ბაღები წელიწადში, დაახლოებით. 150 მილიონამდე ვიზიტორს იღებენ.

ისტორიულად, ბოტანიკური ბაღები, ერთიმეორეს უზიარებდნენ სხვადასხვა მცენარეებს, ამ მცენარეთა თესლების სიების გამოქვეყნების საშუალებით და ეს ბოტანიკურ ბაღებს შორის მცენარეთა და ინფორმაციების გაცვლის საშუალებას წარმოადგენდა. მსგავსი სისტემა დღესაც გრძელდება. ამ მიზნით1954 წელს ბოტანიკური ბაღების საერთაშორისო ასოციაცია BGCI -ი (http://www.bgci.org/) შეიქმნა. მისი მისიაა „ბოტანიკური ბაღების მობილიზება და პარტნიორების ჩართვა მცენარეთა მრავალფეროვნების დაცვაში, ხალხთა და ზოგადად, პლანეტის კეთილდღეობისათვის ” BGCI -ში, დაახლოებით, 700 წევრიამსოფლიოს 118 ქვეყანიდან, რომლებიც მხარდაჭერას უცხადებენ მცენარეთა კონსერვაციის გლობალურ სტრატეგიას. ამ ბოლო დროს, ძირითადი აქცენტი კეთდება საზოგადოების ინფორმირებაზე, იმ საფრთხეების შესახებ, რომელიც ეკოსისტემებს დღეს დედამიწაზე არსებული ჭარბი მოსახლეობისგან ემუქრება.

პირველი ბოტანიკური ბაღი ჯერ კიდევ XIV საუკუნეში გაიხსნა საპერნოში მათეოს სილვატიკოს მედიცინის სკოლასთან, შემდეგ კი მთელს ევროპაში გავრცელდა. დღეს მსოფლიოს ყველაზე ლამაზ ბოტანიკური ბაღებს შორის რამდენიმე მაინც გამოირჩევა:

კიუს სამეფო ბოტანიკური ბაღი (Royal Botanic Gardens, Kew) 121 ჰა-ზე განთავსებული ბაღების კომეპლექსია, რომელიც ლონდონის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში, რიჩმონდსა და კიუს შორის მდებარეობს. ბაღი 1759 წელს დაარსდა და 2009 წელს 250 წლისთავი იზეიმა. ამჟამად, კიუს სამეფო ბაღი ცნობილი სამეცნიერო და სასწავლო ცენრტია და აქ პროფესიონალ მებაღეებს ამზადებენ. ბაღს დაახლოებით 700 თანამშრომელი ემსახურება და ყოველწლიურად მილიონობით ვიზიტორს იღებს.ბაღში თავმოყრილია მცენარეების მსოფლიოში ყველაზე დიდი კოლექცია, მათ შორის ტროპიკული და სუბტროპიკული ეგზოტიკური მცენარეებიცაა, რომლებიც შესაბამის პირობებში ჰყავთ. სულ კიუს ბაღში დაახლოებით 300 ათასი მცენარეა, რომელთა შორისაა მტაცებელი მცენარეების, როდოდენდრონების, აზალიების, ალპური ბალახების, გვიმრების, ორქიდეების, სამკურნალო მცენარეების, ბონსაის არაჩვეულებრივი კოლექციები. მნახველთა აღფრთოვანებას იწვევს სირინგარია (იასამნისფერი ბაღი), ბამბუკისა და წყლის მცენარეების ბაღები. არანაკლებ შთამბეჭდავია 7 მილიონი ეგზემპლარის შემცველი ჰერბარიუმი, რომელიც მეორეა სიდიდით მსოფლიოში, ხოლო სამეფო ბოტანიკური ბაღის ბიბლიოთეკაში 750 ათასი წიგნი და მცენარის 175 ათასზე მეტი ნახატია. ბაღში ასევე ნახავთ მსოფლიოში ყველაზე დიდ კომპოსტის დასამზადებელ მოწყობილეობას. 2003 წელს კიუს სამეფო ბოტანიკური ბაღი იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში იქნა შეტანილი.

კიოტოს ბოტანიკური ბაღი (Kyoto botanical Garden) იაპონიაში, კიოტოს პრეფექტურაში მდებარეობს და თავისი ორანჟერიებითაა ცნობილი, რომელთა ფართობი 24 ჰა-ია. ბაღი 1924 წელს შეიქმნა და დღეს აქ დაახლოებით 12 ათასი სხვადასხვა სახეობის მცენარეა. განსაკუთრებით საინტერესო სანახავია ბამბუკის, კამელიების, ალუბლის, პიონების ჰორტენზიების ბაღები, ბანსაის ექსპონატები, ლოტოსების ტბორი და სხვ.

530 ჰა ფართობის კირსტენბოშის ეროვნული ბოტანიკური ბაღი (Kirstenbosch National Botanical Garden) სამხრეთ აფრიკის რეპსპუბლიკაში ქ. კეიპტაუნთან ახლოს, ე.წ. მაგიდა მთის ძირში მდებარეობს. იგი 1913 დაარსდა და მისი ძირითადი დანიშნულება აფრიკის სამხრეთი ნაწილის ფლორის შენარჩუნება და პროპაგანდაა. თავისი შინაარსით ეს პირველი ბოტანიკური ბაღია მსოფლიოში, რომელიც ადგილობრივი მცენარეების დაცვასა და გავრცელებაზეა ორიენტირებული. ბაღის ორანჟერიაში აფრიკის სხვადასხვა რეგიონის – კარუს, სავანას, ფინბოშის მცენარეებს უვლიან, ხოლო ღია გრუნტში, ძირითადად, კაპის მთის რეგიონის ფლორაა წარმოდგენილი. კირსტენბოშის ბაღიდან ბილიკების საშუალებით შესაძლებელია მაგიდა მთის მწვერვალზე ასვლა. ყოველ წელს ბაღში ქვის ქანდაკებების ფესტივალი ეწყობა, ხოლო ზაფხულში, ყოველ კვირას, ღია ცის ქვეშ – კონცერტები.

სინგაპურის ბოტანიკური ბაღის (Singapur Botanical Gardens) ფართობი 74 ჰია, ხოლო ჩრდილოეთ და სამხრეთ საზღვრებს შორის მანძილი 2,5 კმ-ია, რაც ნიუ-იორკის ცენტრალური პარკის მხოლოდ მეხუთედს შეადგენს. ბაღი 1822 წელს დაარსდა და მაშინ მას ბოტანიკური და ექსპერიმენტალური ბაღი ერქვა. მისი დანიშნულება კი ისეთი კულტურების გამოყვანა იყო, რომელთაც შეიძლებოდა პოტენციური ეკონომიკური დანიშნულება ჰქონოდათ. პირველ რიგში ეს ხეხილი, ბოსტნეული და სხვა სასარგებლო მცენარეები იყო. 1829 წელს ბაღი დაიკეტა და 30 წლის შემდეგ ხელახლა გაიხსნა. სწორედ იმ დროიდან დაიწყო მისი თანამედროვე იერსახის ფორმირება და ლანდშაფტების ცნობილი დიზაინერის ლაურენსიო ნივენის წყალობით მიტოვებული პლანტაციები და ხელუხლებელი ტროპიკული ტყე საზოგადოებრივ პარკად იქცია.

სინგაპურის ბოტანიკური ბაღის ტერიტორიაზე, დაახლოებით, 6 ჰა-ზე ტროპიკული ტყეა, რომელიც თავად ბაღზე ”უფროსია”. ეროვნული პარკის ცენტრალურ ნაწილში კი უნიკალური ე.წ. ”ევოლუციის ბაღია” განთავსებული, რომელიც დედამიწაზე მცენარეულობის განვითარების ისტორიასა და ევოლუციას ”მოგვითხრობს”.

ამჟამად ბაღის, და ზოგადად, მთელი ქალაქის ეროვნულ ღირშესანიშნაობას ორქიდეების ბაღი წარმოადგენს, რომელიც 1995 წელს გაიხსნა და ბოტანიკური ბაღის დასავლეთ ნაწილში, მაღალ ბორცვზეა განთავსებული. აქ ორქიდეის ათასზე მეტი სახეობა და მისი 2 ათასზე მეტი ჰიბრიდია თავმოყრილი. ასევე ძალიან საინტერესოა ეროვნული ბაღის დიზაინერული კონცეფცია, რომელიც ცალკეული ფერადი ზონებითაა წარმოდგენილი: ”გაზაფხულის” ზონაში ოქროსფერის, ყვითელისა და კრემისფერის ნათელი და ცოცხალი ფერები ჭარბობს, ”ზაფხულის” ზონაში უფრო ”ვარდისფერი და წითელი ფერებია დომინანტი, ზონა ”შემოდგომა” მწვანე და სხვა ფერებითაა წარმოდგენილი, ხოლო ზონა ”ზამთარი” – ცისფერი და თეთრი ფერების სინთეზია. ფერების შეხამება ხეების, ბუჩქების, ყვავილებისა და ბალახების კომბინაციით ხდება.

მონრეალის ბოტანიკური ბაღი (Montreal Botanical garden) კვებეკის პროვინციის ყველაზე მსხვილ და კანადის სიდიდით მეორე ქალაქში მონრეალში მდებარეობს. პარკის ფართობი 75 ჰა-ია. 2008 წელს ბაღი კანადის ეროვნულ ისტორიულ ღირშესანიშნაობად აღიარეს. ბაღი 31 თემატურ ბაღასა და სასათბურე კომპლექსისგან შედგება, რომლებშიც 20 ათასზე მეტი სახეობის მცენარეა თავმოყილი მსოფლიოს ყველა კუთხიდან. ბოტანიკური ბაღი 1931 წელს დაარსდა და მისი დანიშნულებაა საზოგადოებისა, განსაკუთრებით კი, მოსწავლეებისა და სტუდენტების ინფორმირება, ასევე გადაშენების პირას მყოფი მცენარეების დაცვა. თემატურ ბაღებს შორის აღსანიშნავია ჩინური, იაპონური, ალპური, ეკონომიკური, შხამიანი მცენარეების ბაღები.

ბოტანიკური ბაღი წარმოადგენს საუკეთესო კომუნიკაციის საშუალებას მეცნიერებასა და საზოგადოებას შორის. საგანმანათლებლო პროგრამებს შეუძლიათ განავითარონ და აამაღლონ საზოგადოებაშიგარემოსდაცვითი ცნობიერება, მათი განათლებით იმ მნიშვნელობის შესახებ ინფორმაციის მიწოდებით, რომელიც გარემოს კონსერვაციას და მის მდგრადობასთან არის დაკავშირებული.

ალპების მთიანი რეგიონი თავად ალპებს, მიმდებარე ზეგნებსა და დაბლობებს მოიცავს. ალპები, ერთ-ერთი უდიდესი და უმაღლესი მთათა სისტემაა ევროპაში. მთები ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროდან შუა დუნაის დაბლობამდეაგადაჭიმული და დიდი მაღალმთიანი რეგიონია მის ირგვლივ მდებარე ვაკე, ბორცვიან და საშუალო სიმაღლის რაიონებს შორის. ალპების მთიანი რკალი 1200 კმ-ზეა გადაჭიმული და მრავალი ქედისგან შედგება, რომლებიც მთათაშუა ხეობებითა გაყოფილი. მთების სიგანე 50-დან 260-კმ-მდე იცვლება. ალპების მთათა სისტემის საერთო ფართობია დაახლოებით 207 ათასი კმ². ალპები ახალი, ალპური დანაოჭების დროს წარმოიშვა. ალპები იყოფა შედარებით მაღალ – დასავლეთ ალპებად და უფრო დაბალ და ფართო აღმოსავლეთ ალპებად (უმაღლესი მწვერვალი ბერნინას მთა, 4049 მ). დასავლეთ ალპებში მდებარეობს მთლიანად ალპების უმაღლესი მწვერვალი მონბლანი (თეთრი მთა), რომლის სიმაღლე 4808 მ-ია.

მონბლანი სიმაღლით მე-11 ადგილზეა მსოფლიოში. მასივის სიგრძეა 50 კმ-ია. მთის ქვეშ გაყვანილია 11,6 კმ სიგრძის საავტომობილო გვირაბი, რომელიც საფრანგეთსა და იტალიას აერთებს. მონბლანის დასავლეთი კალთის ძირში, საფრანგეთის მხარეს, მდებარეობს განთქმული სამთო-სათხილამური კურორტი შაბინი, სადაც ზამთრის პირველი ოლიმპიური თამაშები გაიმართა.

ალპები დიდ გავლენას ახდენს შუა ევროპის ჰავაზე და ბუნებრივი ლანდშაფტების თავისებური კომპლექსებით ხასიათდება. ალპებში ბევრი ნალექი მოდის, განსაკუთრებით კი მის დასავლეთ ნაწილში. ალპებისთვის მეტად დამახასიათებელია უხვთოვლიანი ზამთრის სეზონი, მაღალი და ხანგრძლივი თოვლის საფარი; გამონაკლისს შეადგენს მთების ქვედა კალთები და წინამთები, სადაც ზამთარი ხანგრძლივი არ არის და არც ტიპიურია. მთებში 2500-3000 მ სიმაღლეზე ნალექები უმეტესად თოვლის სახით მოდის. კლიმატური პირობები და მთების მნიშვნელოვანი სიმაღლე ხელს უწყობენ მყინვარების განვითარებას, რომლებიც აქ სიდიდით გამოირჩევიან. ზოგიერთი მყინვარი 10 და 25 კმ სიგრძესაც კი აღწევს. ალპებში თოვლის ხაზი ჩრდილოეთით 2500 მ-ზე, ხოლო სამხრეთით 3000-3200 მ-ზე გადის. თანამედროვე გამყინვარებას მთებში 4140 კვ. კმ. ფართობი უკავია, მყინვარების რაოდენობა კი 1200-ია.

ალპების მაღალმთიან სარტყელსა და ჩრდილო კალთებზე გავრცელებულია ფიონი – თბილი, მშრალი მძაფრი ქარი, რომელიც დროდადრო მთებიდან ხეობებისაკენ უბერავს. ფიონის დროს ჰაერის ტემპერატურა მნიშვნელოვნად და სწრაფად მატულობს, ხოლო შეფარდებითი სინოტივე მკვეთრად ეცემა, ზოგჯერ 10-20%-მდეც კი. ფიონი ხშირად განსაკუთრებულ სიმძლავრეს აღწევს. იგი ორი/სამი დღის განმავლობაში გრძელდება. ზოგჯერ კი ფიონი იმდენად ძლიერია, რომ სახლებს სახურავებს აცლის და ნგრევას იწვევს დასახლებულ ადგილებში. იგი, აგრეთვე, თოვლის ძლიერი სწრაფი დნობის გამო მთების მდინარეების უეცარ ადიდებას და წყლის მოვარდნას იწვევს. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ მთების ბუნებისა და მოსახლეობისათვის ფიონები სასარგებლოა: გაზაფხულზე იგი მთებში თოვლის დნობას აჩქარებს, შემოდგომაზე კი ცხელი ჰაერის ქროლვით ხორბლეულისა და ხილის უფრო სწრაფად დამწიფებას უწყობს ხელს. ალპების ზოგ მთიან რაიონში სიმინდისა და ყურძნის მოყვანა მხოლოდ ფიონის გამო არის შესაძლებელი.

ალპების მთები დასავლეთი ევროპის მთავარ ჰიდროგრაფიულ კვანძს წარმოადგენს. მისი მყინვარებიდან მრავალი მდინარე იღებს სათავეს. ეს მდინარეები ჩქარია და წყალუხვი, განსაკუთრებით ზაფხულში. მათზე ბევრია ჩანჩქერი. ალპების მთების ქედებიდან სათავეს იღებენ ევროპის უდიდესი მდინარეები: რაინი, რონა, დუნაი, პო და მათი მრავალრიცხოვანი შენაკადები, რომელთაგან მნიშვნელოვანია: აარე, როისი, დიურანსი, დრომი, იზერი, დრავა, ენსი, ინი, ოლო, ადა, ტიჩინო და ა.შ. მდინარეებზე აგებულია ბევრი ჰიდროელექტროსადგური, რომლებიც ელექტროენერგიით ამარაგებენ ქალაქებს, სოფლებსა და საწარმოებს.

ალპებში ბევრია ტბები, რომლებიც სიღრმითა და სანაპიროს უცნაური მოხაზულობებით გამოირჩევიან. ისინი ალპებს განაკუთრებულ სილამაზეს აძლევენ. მათი ნაპირები მჭიდროდაა დასახლებული და დაფარულია ბაღებით და ზვრებით. ალპების ტბებიდან აღსანიშნავია ლაგო-მაჯორეს, კომოს, გარდას, ფირვალდშტეტის, ბრიენცის და სხვ. ტბები. კომოს ტბა ალპების სამხრეთ მთისწინეთში, ზღვის დონიდან 198 მ სიმაღლეზე მდებარეობს. იგი გარშემორტყმულია მაღალი მთებით, რომელთა სიმაღლე 2000 მ-დან (სამხრეთით) 2400 მ-მდე (ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთით) მერყეობს. ტბის ქვაბული ტექტონიკურ-მყინვარული წარმოშობისაა. ნაპირები უმეტესად ციცაბო, კლდოვანი და მაღალია. ტბის სიგრძე 47 კმ-ია, სიგანე 4 კმ., ხოლო უდიდესი სიღრმე 414 მ. ტბა მდიდარია თევზით, თუმცა ტბის გაჭუჭყიანების გამო, თევზის პოპულაცია კლებულობს. კომოს ნაპირებთან ბევრი კურორტია. ტბა განთქმულია თავისი თვალწარმტაცი ლანდშაფტებით, ველური ბუნებითა და მთის კურორტებით. კომო იტალიის ერთ-ერთ ულამაზეს ტბად ითვლება.

ალპებში კარგადაა გამოხატული სიმაღლებრივი სარტყლურობა. გავიხილოთ როგორ იცვლებიან ბუნებრივი სარტყლები ალპების სამხრეთ კალთებზე მის უფრო ტენიან დასავლეთ ნაწილში. ალპების მთისძირები, რომელიც ხელსაყრელია ადამიანის ცხოვრებისა და სამეურნეო საქმიანობისათვის ანთროპოგენულ ლანდშაფტს უკავია და ყანებით, ბაღებითა და ზვრებითაა დაკავებული. უცვლილი სახით ბუნება აქ ნაკლებადაა შემორჩენილი. ტყეები თითქმის მთლიანად გაჩეხილია. იშვიათად გვხვდება წაბლის, ფიჭვის, ზოგჯერ წიფელისა და მუხის პატარა კორომები. მთის ძირები და მიმდებარე ვაკეები შედარებით მჭიდროდაა დასახლებული და კარგადაა ათვისებული. უფრო მაღლა, 1800 მ-მდე, ზომიერი ტემპერატურის მქონე ტენიანი ჰავის პირობებში ტყეების სარტყელი მდებარეობს. დასაწყისში ეს ხშირი წიფლისა და მუხის ტყეებია. ტემპერატურის კლების შესაბამისად მას შერეული და წიწივიანი ტყეები ცვლის. აქ განვითარებულია ეწერი ნიადაგები. ძლიერი ქარების გამო ფიჭვის, არყის და სხვ. ხეები ტანბრეცილია. ბუჩქნარებიდან გავრცელებულია დეკა და ღვია. ამ ზონის ზემოთ ალპური მდელოების ზონაა, რომელსაც საზაფხულო საძოვრებად იყენებენ. ტყეებს ზემოთ, 2000-2100 მეტრამდე, სადაც ყინვიანი ზამთარი და ხანმოკლე, გრილი ზაფხული იცის, სუბალპური ტყე-ბუჩქნარ-მდელოს სარტყელია, რომლისათვისაც დამახასიათებელია ბუჩქნარებისა და მდიდრი მდელოს მცენარეულობა. აქ მკაცრი ზამთარი, ხანმოკლე და გრილი ზაფხულია, იცის ძლიერი ქარები. დასაწყისში ხშირი, მაღალბალახოვანი მდელოებია დაბალი მიწაზე გართხმული ბუჩქნარებით – დეკით, ღვიითა და მთის ფიჭვით. ბალახი თანდათან უფრო დაბალი ხდება. ასეთ მდელოებს ალპური მდელოები ჰქვიათ. ისინი კარგი საზაფხულო საძოვრებია.

ალპურ მდელოებს დაბალი სიმაღლის (10-15 სმ) ბალახეული მცენარეები ქმნის, რომელბიც მთებში იზრდება. ისინი შორიდან ჭრელ, მრავალფეროვან ხალიჩას წააგავს და ამიტომ მათ „ალპურ ხალიჩებსაც“ უწოდებენ. ალპური მდელოები კავკასიონის მთებში 3000-3200 მ სიმაღლეზე გვხვდება.

ალპური მდელოები, 3000 მ სიმაღლიდან მარადი თოვლისა და ყინულების ზონით იცვლება, რომელსაც ნივალურ ზონას უწოდებენ.

მრავალრიცხოვანი ხეობებისა და უღელტეხილების წყალობით მთები შედარებით ადვილად გადასალახავია. გრძელმა გვირაბებმა გაკვეთეს ქედები , მთებში გაყვანილია სარკინიგზო და საავტომობილო გზები. შვეიცარიის ალპებში აღსანიშნავია: სიმპლონის გვირაბი, ალბულის გვირაბი, გოთარდის საბაზო გვირაბი და გოტარდის გვირაბი. ბევრ საკურორტო ქალაქში მოქმედებს საბაგირო გზა, რომლის საშუალებითაც ტურისტები მყინვარებამდე ადიან.

ალპები ტურიზმის ცენტრია. აქ განვითრებულია ზაფხულისა და ზამთრის ტურიზმი. დეკემბრიდან აპრილის ჩათვლით განვითარებულია ზამთრის სახეობების სპორტი (თხილამურები, სნოუბორდი, მარხილები და სხვ.). ზაფხულში ალპებში პოპულარულია ველოსიპედებით რბოლა, პარაპლანი და სხვ.; ტბებში აქტუალურია სერფინგი.

დასახლებული პუნქტებიდან აღსანიშნავია შვეიცარიის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი კურორტი ცერმატი. ასევე ცნობილი სამთო-სათხილამურო კურორტია დავოსი, რომელიც ზღვის დონიდან 1560 მ სიმაღლეზე მდებარეობს. არაერთი საყოველთაოდ ცნობილი კურორტია თავმოყრილი იტალიის ალპებშიც. მთების ლამაზი ბუნება პეიზაჟების მრავალფეროვნებით გამოირჩევა და ბევრ ტურისტს იზიდავს სხვადასხვა ქვეყნიდან. ტურიზმის განვითარებასთან ერთად ალპების უნიკალური ფლორა და ლანდშაფტები, თანდათან შეიცვალა: მდინარეთა ხეობები გადაიქცა ბეტონისა და ასფალტის ხაზოვან აგლომერაციებად, ხოლო გზებისა და სათხილამური ტრასების მშენებლობამ გამოიწივია ეროზია. ალპებში მდებარე ბევრი ქალაქი განიცდის ჰაერის ძლიერ გაჭუჭყიანებას.

და კიდევ…

მსოფლიოს ერთ-ერთი უგრძესი სარკინიგზო გვირაბი – სიმპლონის გვირაბი ალპებში, შვეიცარიასა და იტალიაში, სიმპლონის უღელტეხილის მახლობლად, 700 მ სიმაღლეზე მდებარეობს. გვირაბის სამშენებლო სამუშაოები 1898 წელს დაიწყო. იტალიის მეფე ვიტორიო ემანუელე III-ის და შვეიცარიის ეროვნული საბჭოს პრეზიდენტის ლუდვიგ ფორერის ძალისხმევით გვირაბი 1906 წლის 10 მაისს გაიხსნა, მაგრამ მშენებლობა საბოლოოდ 1921 წელს დასრულდა. გვირაბი ორი ერთლიანდაგიანი გვირაბისაგან შედგება, რომელთაგან პირველი 19,7 კმ, ხოლო მეორე 19,8 კმ სიგრძისაა.

1973 წელს ალპებში ჩატარდა მყინვარების აღნუსხვა, რომლის შედეგად გამოვლინდა 1828 მყინვარი, საერთო ფართობით 1342 კვადრატული კილომეტრი.

ალპების მიმართ ინტერესი XVIII-XIX საუკუნეებში გაჩნდა. შვეიცარიელი ფიზიკოსმა ორას ბენედიქტ დე სოსიურმა XVIII საუკუნეში ბოტანიკური გამოკვლევების მიზნით იმოგზაურა ალპებში. სოსიურმა არაერთი ასვლა განახორციელა ალპების მთების მწვერვალებზე . იგი ასევე იკვლევდა მყინვარებს, ხოლო 1779-1796 წლებში ნაშრომის „ალპებში მოგზაურობა“ გამოსვლის შემდეგ საფუძველი ჩაეყარამყინავრების შემსწავლელ მეცნიერებას – გლაციოლოგიას.

ალპებში გვხვდება მცენარეთა 4500 სახეობა, რომელთაგან 650 სახეობა ყვავილოვანი მცენარეა.

აგლომერაცია (ლათ.”აგლომერო” – შევა­ერთებ) – დასახლებული პუნქტების (ძირითადად საქალაქო) თავმოყრა, რომლებიც დაახლოებულნი, ზოგიერთ ადგილას შეზრდილნი და გაერთიანებულნი არიან ერთ მთლიან წარმონაქმნად ინტენსიური სამეურნეო, შრომითი და კულტურულ-საყოფაცხოვრებო კავშირებით. აგლომერაციები ორგვარია: მონოცენტრული (ერთი ცენტრალური ქალაქით, რომლის გარშემო თავმოყრილია შედარებით მცირე დასახლებული პუნქტები) და პოლიცენტრული (რამდენიმე თანაბარმნიშვნელოვანი, ცენტრალური ქალაქით). პოლიცენტრულ აგლომერაციას ხშირად კონურბაციას უწოდებენ.

აგლომერატი (ლათ. agglomero) -პეტროგრაფიაში, სხვადასხვა, უმთავრესად ვულკანური წარმოშობის ქანებისა და მინერალთა მსხვილი ნატეხების ფაშარი გროვა. აგლომერატის შეცემენტების შედეგად წარმოიქმნება ბრექჩიები, ტუფები და სხვა. აგლომერატი გავრცელებულია თანამედროვე ვულკანურ მხარეებში (კამჩატკა), საქართველოში გვხვდება ახალგაზრდა ვულკანიზმის რაიონებში (აბულ-სამსარის ქედი და სხვ.).

აგლომერატი (ლათ. “აგლომერატუს” – დაგროვილი) – მეტალურგიაში რკინის მადნის ნაჭრები, რომლებიც კირქვასა და კოქსთან მისი შეერთებით მიიღება. იყენებენ ბრძმედულ დნობაში.

აგეგმვა – სამუშაოთა ერთობლიობა, რომელიც ტოპოგრაფიული რუკის ან გარკვეული ნიშან-თვისების მიხედვით რუკაზე ობიექტების დასატანადაა საჭირო. განარჩევენ: დედამიწის ზედაპირზე აგეგმვას, დედამიწის წიაღში აგეგმვას და აეროგეგმვას. აგეგმვა დედამიწის ზედაპირზე შეიძლება იყოს ჰორიზონტალური (წვლილადებია დედამიწის ელემენტების მხოლოდ კონტურები) და კომბინირებული, ანუ ჰორიზონტალურ-ვერტიკალური (წვლილადებია დედამიწის ელემენტების კონტურებთან ერთად მათი ნიშნულებიც და რელიეფიც). ამ სახის აგეგმვას, ჩვეულებრივ, უწოდებენ ტოპოგრაფიულ აგეგმვას.

აგეგმვა მოიცავს საველე და კამერულ სამუშაოებს. საველე სამუშაოებია: საყრდენი ქსელის შექმნა და წვლილადების წერტილთა შეფარდებითი მდებარეობის განსაზღვრა. ამ დროს ზომავენ მანძილებს, მიმართულებებს, კუთხეებს, წერტილთა შორის აღმატებებს და სხვა. კამერული სამუშაოებია: განაზომთა მათემატიკური დამუშავება და გრაფიკულად გამოსახვა. არსებობს სხვადასხვა სახის აგეგმვა, მაგალითად ინსტრუმენტარული, ნახევრად ინსტრუმენტარული და თვალზომითი. ინსტრუმენტული აგეგმვის სახელწოდებას განსაზღვრავს ის ისტრუმენტი, რომელიც ძირითადად იხმარება საველე სამუშაოებზე. მაგ., მენზურული აგეგმვა, ტაქეომეტრიული აგეგმვა, ფოტოთეოდოლიტური აგეგმვა და სხვა. თანამედროვე პერიოდში ტარდება აეროაგეგმვები (იხ. აეროაგეგმვა).