მსოფლიოს ატლასი

დედამიწაზე ბუნებრივი ზონები არა მხოლოდ განედურად, არამედ სიმაღლის მიხედვითაც იცვლება. მთებში სიმაღლის მატებასთან ერთად იცვლება კლიმატური პირობები – სითბური რეჟიმი (ჰაერის ტემპერატურა),  ატმოსფერული  წნევა, ტენიანობა (ნალექების რაოდენობა)  და მზით განათების პირობები. კლიმატური პირობების ცვლილებები კი ბუნებრივი ზონების ცვლილებას იწვევს.

სიმაღლის მატებასთან ერთად ლანდშაფტების თანმიმდევრულ ცვლას, რაც კლიმატური პირობების ცვლილებითაა გამოწვეული სიმაღლებრივი  სარტყლურობა (ვერტიკალური ზონალურობა) ეწოდება.  მთებში სიმაღლებრივი სარტყლები შედარებით სწრაფად იცვლება, ვიდრე ვაკეებზე. საკმარისია, სულ რაღაც 1 კმ სიმაღლეზე ახვიდეთ, რომ ამაში თავად დარწმუნდებით.  

სხვადასხვა მთიან მასივში ბუნებრივი ზონების რიცხვი სხვადასხვაა და ეს  მთების სიმაღლეზე, მათ გეოგრაფიულ მდებარეობასა და ფერდობების ექსპოზიციაზეა დამოკიდებული. რაც უფრო მაღალია მთა, და რაც უფრო ახლოს მდებარეობს ეკვატორთან, მით მეტია სარტყლების რაოდენობა. სიმაღლებრივი სარტყლურობა ასევე კარგადაა გამოხატული  ზომიერი ჰავის პირობებშიც, მაგ; კავკასიონზე, კარპატებსა ყირიმის მთებში.

მთის ძირში ის ბუნებრივი ზონაა, რომელშიც ეს მთა მდებარეობს, შემდეგ კი სიმაღლის მატებასთან ერთად ზონაც იცვლება. მაგ; თუ მთა ტაიგაში მდებარეობს,მის მწვერვალზე ასვლამდე თქვენ  ტაიგის, მთის  ტუნდრისა და   მარადი თოვლის  სარტყლების გავლა მოგიწევთ. თუ თქვენ  ეკვატორთან ახლოს მდებარე  ანდებში გადაწყვეტთ ასვლას, მაშინ   მოგზაურობის დაწყება  ტენიანი ეკვატორული ტყეების   (ჰილეას) ზონიდან  მოგიწევთ.   

მთებში სიმაღლებრივ სარტყლებს ფერდობების ექსპოზიციაც  განსაზღვრავს. მაგალითად, მარადი თოვლის ქვედა საფარი მთის სამხრეთ ფერდობზე უფრო მაღლა მდებარეობს, ვიდრე ჩრდილოეთ ფერდობზე.

მთიან სისტემებში სიმაღლებრივი სარტყლების რაოდენობა  და ბუნებრივი პირობების არაერთგვაროვნება მცენარეთა თანასაზოგადოების მრავალფეროვნებას განაპირობებს. აქ 1 მ² ტერიტორიაზე მცენარეთა მეტი სახეობა იზრდება, ვიდრე ამავე ფართობისვაკეზე. მაგალითად, კავკასიონის მცენარეთა სამყარო 6000-ზე მეტ სახეობას მოიცავს, მაშინ როცა აღმოსავლეთ ევროპის ვაკის ცენტრალურ დაბლობში მხოლოდ 3500-ია, თანაც ეს ტერიტორია კავკასიონის ფართობს რამდენჯერმე აღემატება.

მთის ტყეების ფართობი  900 მილიონი ჰექტარია, რაც მსოფლიოს  ტყის საფარის 20 %-ს  შეადგენს. ისინი  ანტარქტიდის გარდა   ყველა კონტინენტზე   და ყველა კლიმატური ზონაში გვხვდება. მთის ტყეები ევროპაშიბალპების, პირენეების,  კარპატებისა და კავკასიის  მთების ვრცელ ფართობებს ფარავს, ჩრდილოეთ ამერიკაში გავრცელებულია  აპალაჩისა და კლდოვანი მთების ფერდობებზე, ავსტრალიაში –   ავსტრალიის ალპებში (დიდი წყალგამყოფი ქედი), სამხრეთ ამერიკაში გვიანას მაღალმთიანეთსა  და ანდებში, ხოლო  აფრიკის კონტინენტზე – ცენტრალური და აღმოსავლეთ აფრიკის მთებში.

მთის ტყეები  გავრცელებულია მთიან რეგიონებსა და  ცალკეულ მთის მასივებზე. ხშირად მთის ტყეები სხვა ბუნებრივ ზონებთან, მაგ;  სტეპთან, ტყესტეპთან ან სავანებთან მონაცვლეობენ. ჩვეულებრივ, მთის ტყის სარტყელი 500 -2000 მ სიმაღლეზე  და  5°-იანი დახრილობის ფერდობებზე ვრცელდება, თუმცა შესაძლოა უფრო მაღლა – 3 -4 ათას მეტრ სიმაღლემდეც  ვრცელდებდეს.  ეს დამოკიდებულია კლიმატზე, მთის აგებულებაზე და მისი ნიადაგის შემადგენლობაზე.

მთის ტყეები  ზოგჯერ  მთის ძირიდან ალპურ მდელოებამდეც კი ვრცელდება. მათი  გავრცელება ვერტიკალური ზონალურობის კანონს ემორჩილება, თუმცა სხვადასხგვა  მთიან სისტემებში  გარკვეული თავისებურებებით ხასიათდება, რაც   მისი გეოგრაფიული მდებარეობითაა გამოწვეული.

ტყის ზედა საზღვარი    მთის სიმაღლეზე, მის გეოგრაფიაზე, მდებარეობაზე, ტემპერატურულ და ნიადაგურ პირობებსა  და ტენიანობაზეა დამოკიდებულია.  რაც უფრო მაღალია  მთიანი სისტემა და  დაბალია  გეოგრაფიული განედი, მით უფრო მაღალია ტყის  ზედა საზღვარი.

ტყის ქვედა საზღვარი,  თბილ და მშრალ კლიმატურ  რეგიონებში,  არიდული მეჩხერი ტყეებით მთავრდება, რომელიც როგორც წესი ნახევარუდაბნოს  ან უდაბნოს ზონაში გადადის.  ეს ნიადაგის ტენიანობით, მისი დამლაშებითა და ტემპერატურული პირობებით განისაზღვრება.

ანთროპოგენური  ფაქტორების გავლენით  ტყის ზედა საზღვარმა შეიძლება დაბლა დაიწიოს , ქვედა კი ყოველთვის მკაფიოდ არაა  გამოხატული.  მაგ;. ჩრდილეოთი ურალის  მთებში ზედა საზღვარი  680 მ-ზე გადის, ხოლო ტიან-შანის მთებში – 2000 მ-ზე.

მთის ტყეების სტრუქტურა,  სახეობრივი შემადგენლობა, პროდუქტიულობა  და მდგრადობა არახელსაყრელი ბუნებრივი ფაქტორები მიმართ მისი გეოგრაფიული მდებარეობით, სიმაღლით, რელიეფითა და ფაერდობების ექსპოზიციითაა გაპირობებებული. სიმაღლის ზრდასთან ერთად  ტყის სარტელში მნიშვნელოვნად მცირდება  ხეების სიმაღლე და სიხშირე.

მთის ტყეები  მცენარეული და ცხოველური სახეობების მრავალფეროვნებითა და უნიკალური კოლექციით გამოირჩევა. აქ ბინადრობს და იზრდება ისეთი  სახეობები, რომლებსაც  ვაკე-დაბლობებზე ვერ ნახავთ.  მათი ზოგიერთი სახეობა საკმაოდ იშვიათი და  მცირერიცხოვანია და   ჰაბიტატების  პატარა „კუნძულებს“ ქმნიან. 

კარპატების  მთის ტყეებში იზრდება ჩვეულებრივი ნაძვი, თეთრი ნაძვი, ტყის წიფელი,  თელა, კლდის მუხა, პოლონური და ევროპული ლარიქსი, კენკროვანი, ევროპული კედარის ფიჭვი და ა.შ. ტყის ზედა  საზღავრი 1200-1700 მ-ზე გადის.  ყირიმის ტყეებს ქმნის მუხა, ევროპული წიფელი, ყირიმის ფიჭვი, რცხილა და ა.შ. ტყის საზღვარი   1000-1400 ია.

ალპების მთების სიმაღლე მათ მკვეთრად დანაწევრებასთან ერთად, მთებში ვერტიკალური ლანდშაფტების ზონების მკაფიოდ გამოხატულ ცვლას და ტიპიური ალპური ლანდშაფტების ფართო განვითარებას განაპირობებს.  საგრძნობლად განსხვავდება ალპების ჩრდილო და სამხრეთი კალთებისა და აგრეთვე სხვადასხვა რაიონის ფლორა, გარდა ამისა, თითოეულ რაიონში მცენარეები სხვადასხვა ექსპოზიციის კალთებზეც კი განსხვავებულია. ფორმაციის თითოეულ ჯგუფს ეტყობა სიმაღლის ზონების მთელი ბუნებრივი კომპლექსის თავისებურებები. მთლიანობაში ალპებში გვხვდება მცენარეთა 4500 სახეობა, რომელთაგან 650 სახეობა ყვავილოვანი მცენარეა.

სიმაღლებრივი სარტყლურობა  ნათალდ არის გამოხატული კავკასიონზე.  კავკასიის მთის ტყეებში ხარობს ქართული მუხა, იმერული მუხა, ჰარტვისის მუხა, აღმოსავლური წიფელი,  კავკასიური სოჭი, აღმოსავლეთის ნაძვი, კაკალი და ბიჭვინთის ფიჭვი,  წაბლი, კავკასიური რცხილა, კავკასიური ცაცხვი, კავკასიური მსხალი, აღმოსავლური ვაშლი, ძელქვა (რელიქტი) და ა.შ. ტყის ზედა საზღვარი 2300-2500 მ-ზე გადის. კავკასიონის მთებში ქვედა სარტყელს  ფართოფოთლოვანი ტყეები იკავებს, სადაც წამყვანი სახეობაა მუხა. შემდეგ  გვხვდება  წიფლის ტყეები, რომლებიც სიმაღლის მატებასთან  ერთად   ჯერ  შერეული, შემდეგ ნაძვნარ-სოჭნარ ტყებში გადადიან. ტყის ზედა საზღვარი  2000-2200 მ სიმაღლეზე გადის, რასაც სუბალპური მდელოები  მოყვება კავკასიური როდოდენდრონის ბუჩქნარით.  შემდეგ  გვხვდება ალპური დაბალბალახეულობა, ბოლოს კი  სუბნივალური და ნივალური სარტყელი – მარადი  თოვლისა და მყინვარების ზონა.

მთის ტყეები  ბიომრავალფეროვნების ცხელ წერტილებს  წარმოადგენენ და მნიშვნელოვან გარემოსდაცვით  როლს ასრულებენ გლობალური მასშტაბით.

კლიმატის ცვლილების გამო მთის ტყეები საფრთხის ქვეშ არიან, თუმცა უფრო მეტად   ადამიანის სამეურნეო საქმიანობა უქმნის პრობლემებს.  ადამიანები სულ უფრო ხშირად იყენებენ  მთის ტყეებს პირუტყვის საძოვრად, შეშის საჭრელად და ჩაისა და ყავის პლანტაციების გასაშენებლად.  განსაკუთრებით საფრთხე ემუქრება მთის ტყეებს აღმოსავლეთ აფრიკაში – რუანდაში, ბურუნდიში, კენიაში, ტანზანიაში, ეთიოპიაში, მალავისა და უგანდაში; ასევე  ჰიმალაის რეგიონში – ნეპალში, ინდოეთსა და პაკისტანში, კავკასიაში –  სომხეთში, საქართველოსა და აზერბაიჯანში, სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში –  ლაოსაა და კამბოჯაში.   ბევრ ადგილას  მთის ტყეები თითქმის მთლიანად განადგურდა – მაგალითად, კარიბის ქვეყნებში, ფილიპინებსა და ხმელთაშუაზღვისპირეთში.

ევროპაში, ხმელთაშუაზღვისპირეთის მთიანი  ტერიტორიები უძველესი დროიდან თითქმის სრულად  დაფარული  იყო ტყეებით.  სამწუხაროდ,  ინტენსიური შეშის ჭრის,  მოგვიანებით კი ხანძრებისა და გადაძოვების  შედეგად  ეს ტყეები  სრულად განადგურდა. დღეს იქ უამრავი სხვადასხვა სახეობის მცენარე იზრდება, მაგრამ აქამდე არსებულ ბუნებრივ მცენარეულობისგან სრულიად განსხვავებულია.

მთის  ტყეების წყალმარეგულირებელი,  ეროზიის საწინააღმდეგო ფუნქცია აქვთ და  დასახლებიულ პუნტებს, სატრანსპორტო მაგისტრალებს და სხვ.    ზვავებისგან,  მეწყერებისგანმ ღვარცოფებისგან იცავენ, ხელ უშლიან ძლიერ ქარებს  და ჰაერის ცივი მასების  გავრცელებას ხეობებში. ისინი ასევე არეგულირებენ წვიმისა და ზედაპირული წყლების ჩამონადენს,  რისი წყალობითაც  არ იცვლება  წყაროებისა და  მინერალური წყაროების დებიტი და მდინარეთა  დონე წყალმარჩხობის დროს. გარდა ამისა  მთის ტყეები  ძვირფასი  მერქნის წყაროა.

მთის  ტყეების  ყველაზე მნიშვნელოვანი ფუნქციაა წყლის შენახვა და ეროზიის აღკვეთაა.  ისინი  ასევე მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ რეგიონალურ კლიმატის ფორმირების პროცესში. მათ შეუძლიათ წვიმის წყალი ღრუბელივით „შეიწოვონ“. ამ მხრივ განსაკუთრებით  გამოირჩევა მთის ტროპიკული ტყეები, რომლებიც  აგროვებს  ყოვრლდღიური  კოკიპირული  წვიმების წაყლს  „აგროვებს“  წყაროების, ნაკადულების და მდინარეების სახით, რაც მთელი წლის განმავლობაში  წყლის განაწილებას  უზრუნველყოფს და იცავს ნიადაგს ეროზიისგან. ამავე დროს, ტყეებს აქვთ გაგრილების ეფექტი და ქმნიან  რეგიონალურ დაბალანსებულ კლიმატს.

მთის ტყეები,  სხვა ტყეების  მსგავსად,  დიდი რაოდენობით  ნახშირორჟანგს  შთანთქავენ.  როცა  ტყეები  იჩეხება და ნადგურდება,  ატმოსფეროსი  დიდი რაოდენობით  გამოიყოფა სათბურის აირები, რაც ხელს უწყობს კლიმატის ცვლილებას.

მთის ტყეების  ტიპური და უნიკალური  ლანდშაფტების დასაცავად შექმნილია ნაკრძალები. კავკასიის რეგიონში ყველაზე ცნობილია კავკასიის,  თებერდის, ყაბარდო-ბალყარეთის, ლაგოდეხის  ნაკრძალები,  სოჭის, იალბუზისპირეთის ეროვნული პარკები, რიწის დაცული ტერიტორია და სხვა.  მათგან კავკასიის ნაკრძალი, სოჭის ეროვნული პარკი და სხვა მსოფლიოს მემკვიდრეობის სიაშია შეტანილი.

გეოგრაფიული გარსის შემადგენელ ნაწილებს –  ლითოსფერო, ატმოსფეროს, ჰიდროსფეროსა და ბიოსფეროს შორის  –  არსებული კომპლექსური ურთიერთდამოკიდებულება  და ასევე  ზოგადი გეოგრაფიული კანონზომიერებები (მთლიანობა,   ნივთიერებათა წრებრუნვა, რიტმულობა და ზონალურობა) განაპირობებს დედამიწის ბუნებრივ იერსახეს,  გარემოში მიმდინარე პროცესების ხასიათს, ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის  ფორმებს და სხვ. გეოგრაფიული კომპონენტების ურთიერთდამოკიდებულება ვლინდებს როგორც გლობალურ (მაგ; გეოგრაფიული სარტყლების და  ბუნებრივი ზონების განედური  განლაგება, კონტინენტების ბუნებრივი პირობები), ისე რეგიონალურ (ვერტიკალური ზონალობა, ლანდშაფტები) დონეზე.

ნებისმიერი დონის ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსი  ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებული გეოგრაფიული  კომპონენტებისგან შედგება. გეოგრაფიული კომპონენტებისთვის დამახასიათებელია  გარკვეული აგრეგატული მდგომარეობა, მასა და სიცოცხლის არსებობა/არარსებობა.  გეოგრაფიული კომპონენტები ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსებში წარმოდგენილი ლოთოგენური საფუძვლის (რელიეფი თავისი გეოლოგიური აგებულებით), ჰაერის და წყლის მასების ( მდინარეები, ტბები და სხვ.), ბიოგენური კომპონენტის  (მცენარეული საფარი და ცხოველთა სამყარო) სახით.   ამ კომპონენტების ურთიერთზემოქმედების  შედეგად ბუნების მეორეული კომპონენტები წარმოიქმნება. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია ნიადაგი, რომელიც  ძირითადად,  ბიოგენური კომპონენტისა და ლითოგენური საფუძვლის ურთიერთკავშირის შედეგად წარმოიქმნება.

ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსები (ბტკ)  ერთმანთისგან ზომით განსხვავდება. ისინი შეიძლება იყოს, როგორც მცირე ზომის ( მაგ; მდინარის ხეობა), ისე საკმაოდ დიდი ფართობის (მაგ;  უდაბნო საჰარა ან ავსტრალიის კონტინენეტი). მცირე ბტკ-ები შესაძლებელია  უფრო მსხვილ ერთეულებად გაერთიანდეს. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია ლანდშაფტი.  

ლანდშაფტი გერმანული სიტყვაა და მიწის სახეს, პეიზაჟს, ადგილს ნიშნავს.  ლანდშაფტი გენეტიკურად ერთგავროვანი  ბუნებრივ- ტერიტორიული (გეოგრაფიული) კომპლექსია, რომლის ფარგლებში ყველა ძირითადი კომპონენტი: რელიეფი, ჰავა, წყლები, ნიადაგები, მცენარეულობა და ცხოველთა სამყარო  რთულ ურთიერთკავშირში იმყოფება, დაკავშირებულია ერთმანეთთან, ურთიერთობს ერთმანეთზე და ქმნის ერთიან, განუყოფელ სისტემას, რომელიც განვითარების ერთგვაროვანი პირობებით ხასიათდება.

ბტკ-ში  ყველა კომპონენტს  სხვადასხვა დანიშნულება და მნიშვნელობა გააჩნია. მაგ; ლითოგენური საფუძვლის შეცვლა დიდ გავლენას  ახდენს სხვა გეოგრაფიულ კომპონენტებზე, მასინ როცა მცენარეული საფარის შეცვლა  შედარებით უმნიშვნელო ცვლილებებს იწვევს. 

ლანდშაფტმცოდნეობა  ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსების (ბტკ) ანუ ლანდშაფტების (გეოგრაფიული კომპლექსების, გეოსისტემების) შემსწავლელი მეცნიერება. იგი  სწავლობს ლანდშაფტების წარმოშობას, სტრუქტურასა და დინამიკას, მათი განვითარების კანონზომიერებებსა და განლაგებას; ამასთანავე, იკვლევს ადამიანთა საზოგადოების სამეურნეო საქმიანობის შედეგად გარდაქმნილ ბტკ-ებს.

ლანდშაფტოლოგიაში გამოიყოფა შემდეგი  ძირითადი ცნებები :

გეომასები  –  ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსის ელემენტარული ნაწილები, რომლებიც ერთმანეთისაგან განსხვავდება მასით, დანიშნულებით და სივრცესა და დროში ცვლილების სიჩქარით.  

ცნობილია:

• აერომასები (ჰაერის მასები);
• ლითომასები (გეოლოგიური მასები);
• ჰიდრომასები (წყლის მასები, მათ შორის ნიადაგის ტენი და ორთქლი ატმოსფეროში);
• ბიომასები (ფიტომასები  – მცენარეების მასები და ზოომასები – ცხოველები).
• პედომასები (ნიადაგების ორგანულ-მინერალური ნაერთები ჰუმუსთან ერთად);
• მორტომასები (მკვდარი ორგანული წარმოშობის ნივთიერებები, მაგ., ტყის ნაფენი);

გეომასების ერთობლიობის მიხედვით ბტკ-ში გამოიყოფა ერთგვაროვანი შრეები – გეოჰორიზონტები. მათი შედგენილობა განსაზღვრავს ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსის ვერტიკალურ სტრუქტურას.

ბუნებრივ-ტერიტორიულ კომპლექსში ნივთიერების წრებრუნვა და ენერგიის გარდაქმნა მის ფუნქციონირებას  განაპირობებს. მაგ; მზის ენერგიის გარდაქმნა (ტრანსფორმაცია), ტენბრუნვა, ბიოგეოციკლი (ორგანული მასის გარდაქმნა ბტკ-ში). ფუნქციონირების ხასიათი ცვალებადია,  როგორც სივრცეში,  ისე დროში.

ლანდშაფტების ყველაზე მსხვილი საკლასიფიკაციო ერთეულია კლასი. მისი გამოყოფის კრიტერიუმი გეომორფოლოგიური ფაქტორია. აღნიშნული ფაქტორის მიხედვით იქმნება ლანდშაფტის 2 კლასს: მთისა და ვაკის ლანდშაფტები. შემდეგი საკლასიფიკაციო ერთეულია ტიპი. ლანდშაფტების ტიპების გამოყოფისას ითვალისწინებენ :

• რელიეფის ტიპს (მაგ.: დაბალმთიანი, საშუალომთიანი და მაღალმთიანი რელიეფი);
• კლიმატის ტიპს;
• გაბატონებულ მცენარეულობას და ნიადაგის თავისებურებებს;

ლანდშაფტების ტიპი თავის მხრივ, იყოფა უფრო მცირე ერთეულებად, ესენია: ადგილმდებარეობა, უროჩიშჩე და ფაციესი.

ამრიგად, ლანდშაფტი შეიძლება ითქვას ყველაზე პატარა კომპლექსური  ბუნებრივი ერთეულია (ფართობით რამდენიმე ათეული ან ასეული კვ.კმ), რომელსაც თავისი ბუნებრივი პირობებითა და რესურსებით შეუძლია უზრუნველყოს  გარკვეული რაოდენობით მოსახლეობის განსახლება, ცხოვრება და  საქმიანობა.

ბუნებრივი ლანდშაფტის ფორმირება ხდება  ერთდროული და სხვადასხვა მიმართულების პროცესების ერთობლივი ზემოქმედებით, რაც ლანდშაფტის კომპონენეტების  – რელიეფის, კლიმატის, გეოლოგიური სტრუქტურის, ნიადაგის, მცენარეული საფარისა და  და ცხოველთა სამყაროს, ასევე ადამიანის საქმიანობის  ურთიერთზემოქმედებითაა გაპირობებული.

ერთი ბუნებრივი ლანდშაფტის  კომპონენტებს შორის  ურთიერთზემოქმედება და ნივთიერებათა ცვლა ერთი ტიპისაა და დამოკიდებიულია მზის  ენერგიის რაოდენობასა და მოსვლის რიტმზე. მოცემული პროცესების ერთობლიობა  განსაზღვრავს  ლანდშაფტის ბუნებრივი რესურსების  განახლებას და მწარმოებლობას.

ბუნებრივი ლანდშაფტის მაგალითებია დაბლობი, მთა,  უდაბნო, ტყე,  სტეპი, დაბლობი, ჭაობი, ზღვის აკვატორია და სხვ.

ლანდშაფტს, ერთმანეთისგან  არა მხოლოდ წარმოშობით და იერ-სახით, არამედ  იქ მიმდინარე საქმიანობის მიხედვითაც  განსხვავდებიან.  გენეზისის მიხედვით გამოყოფენ ბუნებრივ და  ანთროპოგენურ ( ხელოვნურ) ლანდშაფტებს, რომლებიც  ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის შედეგად ბუნებრივი ლანდშაფტების   გარდაქმნის შედეგად წარმოიქმნება.

 ატლანტის ოკეანეში ასობით აისბერგი დრეიფობს  ჩრდილოეთიდან   სამხრეთისაკენ. ”მოგზაური”  ყინულის გოლიათების საიდუმლო დღესაც არ არის ამოხსნილი.

კაცობრიობა საუკუნეთა მანძილზე ჯეროვნად ვერ აფასებდა საფრთხეს, რომელსაც ეს ყინულის მთები უქმნიან ზღვაოსნებს. მაგრამ 1912 წლის 15 აპრილის კატასტროფამ, როცა ლაინერი ”ტიტანიკი” აისბერგს შეეჯახა და 1500 კაცი დაიღუპა, საზღვაო სახელმწიფოები აიძულა უფრო მჭიდრო თანამშრომლობა დაემყარებინათ ამ სფეროში. ნახევარი საუკუნის განმავლობაში შეგროვდა საკმაოდ ზუსტი მონაცემები ყინულის გოლიათების მოძრაობის შესახებ.

ყოველწლიურად 7500-მდე აისბერგი გრენლანდიის დასავლეთ ნაპირიდან შორეულ მოგზაურობას იწყებს ოკეანის უკიდეგანო სივრცეში. მათგან საშუალოდ 380 აღწევს კუნძულ ნიუფაუნდლენდს, ე.ი. 48 გრადუსიან განედს. დაახლოებით 35-40  კი უფრო ქვემოთაც ეშვება.  შეიძლება ითქვას, რეკორდული აღმოჩნდა 1929 წელი, როდესაც ოკეანის საერთაშორისო სამომსახურეო დაცვას ხომალდებმა და სხვა გემებმა 48 გრადუსიანი  განედის სამხრეთით 1351 აისბერგი აღნიშნეს.

ამერიკელი სპეციალისტი რობერტ კლასბიუ ირწმუნება, რომ აისბერგს არ უნდა ენდო, ერთ დღეში მას შეუძლია გაცუროს სამხრეთისაკენ რვა კილომეტრი, მეორე დღეს კი მთელი თექვსმეტი კილომეტრი. მათი ”მოგზაურობისას”  მნიშვნელოვან როლს ზღვის დინებები და ქარები ასრულებენ. რაც უფრო ”აფრებგაშლილია” ყინულის მთა, მით უფრო სწრაფად მოძრაობს იგი. ამასთან, აისბერგები ყოვლად უცნაურად მოძრაობენ. 1907 წელს ერთმა, ჩრდილოეთიდან წამოსულმა აისბერგმა თავისი გზა ბერმუდის კუნძულებთან დაასრულა და მას 2500 კილომეტრზე მეტი ჰქონდა გავლილი. სინამდვილეში მან უფრო მეტი გაიარა, რადგან ზღვის დინებები და ქარები მის გადაადგილებას განუწყვეტლივ უცვლიდნენ კურსს. კიდევ უფრო საოცარი გზა განვლო სამხრეთისაკენ მეორე ყინულის გოლიათმა. მან არსებობა შეწყვიტა 1926 წელს – ბერმუდის სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან 300 კილომეტრზე, ე.ი. დაახლოებით იმავე განედებზე, სადაც ფლორიდა ან კანარის კუნძულები მდებარეობს. 1886 წელს ”მოხეტიალე” ყინული ლა-მანშის დასავლეთით, ერთი დღის სავალზე აღმოაჩინეს. როგორ დააღწია მან თავი გოლფსტრემის დინებას და როგორ გადასერა ატლანტის ოკეანე? ამ კითხვაზე ჯერჯერობით პასუხი არ არის.

მეცნიერები ვარაუდობენ,  რომ ცალკეული ყინულის მთების სიცოცხლე სამ წელიწადს გრძელდება.

ანტარქტიდის შელფური ყინულებისაგან წარმოქმნილი აისბერგის მასა უდრის 1,5 ტრილიონ ტონას, ხოლო არქტიკაში წარმოქმნილი აისებრგის მასა კი – 250 მილიარდი ტონის ტოლია. აისბერგებს შორის უდიდესი შენიშნეს ყინულმჭრელი `გლეტჩერიდან~ 1956 წლის 12 ნოემბერს. იგი 385 კმ სიგრძისაა და 111 კმ სიგანის იყო, ხოლო მისი ფართობი თითქმის 31 ათასი კვ.კმ-ს აღწევდა.

აისბერგის სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა დაახლოებით 4 წელია, მათი გადაადგილების სიჩქარე ოკეანურ დინებებზეა დამოკიდებული.

მეცნიერებმა გამოიანგარიშეს, რომ აისბერგის 1/7 წყლის ზევითაა. ცნობილია, რომ ზოგიერთი აისბერგი დიდი ზომისაა. მაგალითად, აისბერგი-გიგანტი, რომელსაც 1999 წ. აშშ მეცნიერები აკვირდებოდნენ, ზომით 38-48 კმ სიგრძის, 8-იანის ფორმისა და ბეტონის სიმკვრივის ყოფილა. იგი საათში 16 კმ-ის სიჩქარით მოძრაობდა ჩილესა და არგენტინის მიმართულებით. არის აისბერგები, რომელთა სიგრძე 150 კმ-ზე მეტია, სიგანე ორჯერ უფრო ნაკლები, წყლის დონის ზევით სიმაღლე 100 მ-ს აღწევს. ასეთი აისბერგის დიდი ნაწილი წყალქვეშაა. თუ აისბერგის ხილული ნაწილი ქარის საწინააღმდეგოდ მოძრაობს, ეს იმას ნიშნავს, რომ ქვედა ნაწილი დინებას ემორჩილება ე.ი. დინება ისეთი ძლიერია, რომ გოლიათს მიაცურებს. აისბერგის მოძრაობის მიხედვით შეიძლება წყალქვეშა დინებების მოძრაობის დადგენა.

სახელმწიფო საზღვარი წარმოსახვითი თუ ბუნებაში არსებული ხაზებია, რომლებიც სახელმწიფოს ტერიტორიას შემოსაზღვრავენ. სახელმწიფოთა შორის საზღვრების დადგენა, როგორც წესი, მოსაზღვრე ქვეყნებს შორის დადებული საერთაშორისო ხელშეკრულების საფუძველზე ხდება. დელიმიტაცია საზღვრის დადგენის პროცესია, როდესაც საერთაშორისო ხელშეკრულებაში დაწვრილებით აღიწერება, თუ სად გადის სასაზღვრო ზოლი და ამ აღწერის შესაბამისად კეთდება აღნიშვნა რუკაზე, რომელიც ხელშეკრულების განუყოფელი ნაწილია. დემარკაცია კი სახელმწიფო საზღვრის ხაზის დადგენაა ადგილზე სპეციალური სასაზღვრო ნიშნების საშუალებით.

სახმელეთო საზღვრები არსებობს ფიზიკურგეოგრაფიული, ანთროპოგეოგრაფიული, გეომეტრიული და კომპლექსური. ფიზიკურგეოგრაფიული საზღვრები ტერიტორიის გამოკვეთილ ფიზიკურ ნიშნებს მიჰყვება, მაგ: მდინარეს, ქედს, ტბის ნაპირს და ა.შ. ანთროპოგეოგრაფიული საზღვრები ადამიანის ხელით შექმნილ ნიშნებს მისდევს. ეს შეიძლება იყოს, მაგალითად, ხიდი, რკინიგზა, რაიმე შენობა და სხვ. გეომეტრიული საზღვრები გეოგრაფიულ გრძედს ან განედს მიუყვება, როგორც მაგ; ეგვიპტის დასავლეთი და სამხრეთი საზღვრები. კომპლექსური საზღვრები კი ზემოთ აღნიშნულის ნებისმიერ კომბინაციას წარმოადგენს.
რაოდენ კარგადაც არ უნდა იყოს დელიმიტირებული, დემარკირებული და დაცული საზღვარი, არ არსებობს სრული გარანტია, რომ არ წარმოიშობა სახელმწიფოთაშორისი დავა საზღვრების გამო. გამოყოფენ ოთხი ტიპის სასაზღვრო დავას: პოზიციური, ტერიტორიული, ფუნქციური და საზღვარგადაღმა რესურსული დავა.
განვიხილოთ რამდენიმე საინტერესო და საკმაოდ უცნაური საზღვარი, რომლებიც სახელმწიფოებს შორის გადის.
საზღვარი ნიდერლანდსა და ბელგიას შორის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი, უცნაური და, ამავე დროს, პოპულარული საზღვარია ტურისტებს შორის. პატარა დასახლება ბარლეში მდებარეობს კაფე, რომელშიც ამ ორ სახელმწიფოს შორის გადის, და შესაბამისად, კაფეს სტუმრების ნახევარი ბელგიაში იმყოფება, ხოლო მეორე ნახევარი – ნიდერლანდში.

დედამიწის ყველაზე მაღალი მწვერვალი ევერესტი, ამავე დროს, ყველზე მაღალი ბუნებრივი საზღვარია მსოფლიოში. სწორედ ამ მთაზე და მის მწვერვალზე გადის სახელმწიფო საზღვარი ჩინეთსა და ნეპალს შორის. მიუხედავად იმისა, რომ ამ საზღვარს არც თუ ისე კარგად იცავენ, აქ საზღვრის დარღვევა მეტად იშვიათად ხდება – ძალიან გამბედავი უნდა იყო, რომ ამ მწვერვალზე ახვიდე, მით უმეტეს, რომ ბევრ პროფესიონალ ალპინისტსაც კი უჭირს მისი დაპყრობა.
ქალაქი დერბი (Derby Line) სწორედ ამ ორ ქვეყანას შორის მდებარეობს. სახელმწიფო საზღვარი დაუნდობლად გადის და კვეთს საცხოვრებელ სახლებს, კაფეებს, ბარებს, საოპერო თეატრს და ბიბლიოთეკას. მაგ: ერთ-ერთ ბიბლიოთეკაში შესასვლელი კანადის მხარესაა, ხოლო საზღვარგარეთული ლიტერატურის განყოფილება აშშ-ს ტერიტორიაზე. საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ ეს საზღვრი ძალიან დაცულია და თუ კარის მეზობელთან მარილის ან შაქრის სათხოვნელად გინდათ მისვლა ვიზის გაფორმება მოგიწევთ.
ესპანეთში მდებარეობს ქალაქი სეუტა, რომლის ფართობის სულ რაღაც 18.5 კვ.კმ-ია. იგი პირდაპირ ხმელთაშუა ზღვისა და ატლანტის ოკეანის საზღვართანაა და ხმელეთით მაროკოს ესაზღვრება. ამ უკანასკნელს კი არა ერთხელ ჰქონდა მისი დაპყრობის მცდელობა. ამიტომაც სეუტა 3 მეტრიანი კედლითა და ეკლიანი მავთულითაა შემოღობილი.
ბირ-ტავილი ხაზი კი არა, არამედ 2060 კვ.კმ-ის ფართობის გარკვეული ტერიტორიაა ეგვიპტესა და სუდანს შორის. ეს ორი ქვეყანა კი უკვე საუკუნეზე მეტია იმის შესახებ დავობს, ვის ეკუთვნის ბუნებრივი რესურსებით საკმაოდ მდიდარი ხმელეთის ეს ნაწილი. 1902 წლამდე ბირ-ტავილი ეგვიპტის ტერიტორიაზე იყო, მაგრამ შემდეგ დიდმა ბრიტანეთმა საზღვარი შეცვალა და ეს ტერიტორია ნომინალურად სუდანს მიეკუთვნა. საბოლოოდ, ომის თავიდან ასაცილებლად ორივე ქვეყანამ უარი განაცხადა მასზე, მაგრამ მხოლოდ ოფიციალურად. ამჟამად, დედამიწის ზედაპირის 2060 კვ.კმ-ის ფართობის მქონე ტერიტორია არავის არ ეკუთვნის.

კორეის დემილიტარიზებული ზონა – ასე უწოდებენ საზღვარს ამ ორ საკმაოდ განსხვავებულ ქვეყანას შორის. მას ორივე მხრიდან ძალიან ბევრი მესაზღვრე იცავს. ამიტომაც ამ საზღვრის გადამკვეთების მსურველიც პრაქტიკულად არ არსებობს. შედეგად, ეს ნეიტრალური ზოლი მცენარეებმა და ცხოველებმა დაიკავეს და, შეიძლება ითქვას, აქ ”თვითშექმნილი” უნიკალური ნაკრძალი გაჩნდა.

ბერინგის სრუტეში, ჩუკოტკასა და ალასკის შორის ორი კუნძულია, რომელთაც დიომედის კუნძულებს უწოდებენ. პატარა დიომედეზე მდებარებს ამერიკული ქალაქი 146 მცხოვრებით, ხოლო დიდი დიომედე უკაცრიელია და რუსეთს ეკუთვნის. საზღვარი რუსეთსა და აშშ-ს შორის ზღვაში, სწორედ ამ კუნძულებს შორის გადის. და კიდევ ერთი საინტერესო მომენტიც: როცა თქვენ დიდ დიომედეს კუნძულზე დგახართ და პატარა დიომედეს უყურებთ, შეიძლება ითქვას, რომ მომავალში იყურებით, რადგან იქ 3 საათით წინ არიან. როცა დიდ კუნძულზე დილის 9 საათია, პატარაზე კი საათის ისრები უკვე 12-ს აჩვენებს, ანუ დროში განსხვავება 21 საათია. სხვათა შორის, ამერიკულ კუნძულზე ვებკამერებია დაყენებული, რომელთა საშუალებით თქვენ წარსულში ”დაბრუნება” შეგიძლიათ. ასე რომ, თქვენი გადასაწყვატია – სად გინდათ ყოფნა – წარსულსა თუ მომავალში?

მემკვიდრეობა არის ბუნებრივი და ადამიანის მიერ შექმნილი ობიექტები, რომელთა შენახვა და პოპულარიზაცია მეტად მნიშვნელოვანია მათი განსაკუთრებული ისტორიული ან ეკოლოგიური ფასეულობის გამო. იუნესკოს მსოფლიო მემეკვიდრეობის ობიექტების სია 1972 წელს შეადგინეს, როცა მიიღეს კონვენცია გამორჩეული, განსაკუთრებული და უნიკალური კულტურული და ბუნებრივი ობიექტების დაცვის შესახებ.

არსებობს კულტურული მემკვიდრეობის ორი სახეობა: მატერიალური და არამატერიალური. პირველი გულისხმობს ფიზიკურად აღქმად, ხელშესახებ მემკვიდრეობას, როგორიცაა, მაგალითად, ნაგებობა, ქანდაკება, მხატვრობის ნიმუში, ხელნაწერი წიგნი და სხვა, ხოლო მეორეს მიეკუთვნება, მაგალითად, მუსიკა, ცეკვა, ლიტერატურა, თეატრი, ენები, ცოდნა, რელიგიური ცერემონიები, ტრადიციული წარმოდგენები. მატერიალური მემკვიდრეობა, თავის მხრივ, მოძრავი და უძრავი ობიექტებისგან შედგება. მატერიალური და არამატერიალური მემკვიდრეობა ერთი მთლიანი კულტურული ფენომენია. კულტურული მემკვიდრეობა თავისი მატერიალური თუ არამატერიალური კომპონენტებით უნდა დაუკავშირდეს იმ საზოგადოების კულტურულ ღირებულებებს, რომელმაც შექმნა ის.

კულტურული მემკვიდრეობის ცნებამ ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ცვლილებები განიცადა: თავდაპირველად თუ მხოლოდ ისტორიული და მხატვრული ღირებულების მქონე შედევრებს აღნიშნავდა, ახლა უფრო ფართო გაგებით გამოიყენება და მოიცავს ყველაფერს, რასაც ხალხი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს. ამჟამად მემკვიდრეობის ძეგლები იყოფა კულტურულ, ბუნებრივ და შერეულ მეკვიდრეობად.

2021 წლის მონაცემებით, მსოფლიო მეკვიდრეობის სიაშია 1153 ობიექტი 167 ქვეყნიდან. მათ შორის 897 კულტურულია, 218 – ბუნებრივი და 39 – შერეული. რეალურად მათი რაოდენობა გაცილებით მეტია, რადგან ზოგიერთი მათგანი მთელ კომპლექსებს და არქიტექტურულ ანსამბლებს მოიცავს. ასეთია, მაგალითად, საფრანგეთში, მდინარე ლუარას ხეობის გასწვრივ გადაჭიმული ციხესიმაგრეები, სანკტ-პეტერბურგის ისტორიულ ცენტრში მდებარე სასახლეები და ეკლესია-მონასტრები.

გეოგრაფიული ნიშნის მიხედვით მსოფლიო მემკვიდრეობა ხუთ გეოგრაფიულ ზონად იყოფა. რუსეთი და კავკასია, მაგალითად, ევროპას მიეკუთვნება, ხოლო მექსიკა ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზონაში შედის.

მსოფლიოს კულტურული და ბუნებრივი მემკვიდრეობოს ობიექტების გეოგრაფიული ზონების მიხედვით განაწილებაში ერთგვარი დისპროპორცია შეინიშნება: ობიექტების დიდი ნაწილი (47,23%) ევროპაზე მოდის, ხოლო 23,93% – აზიაზე. კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი კონტრასტი შეინიშნება კულტურული ობიექტების განაწილებაში: ევროპასა და აზიაში მსოფლიო კულტურული მემკვიდრეობის სამი მეოთხედია თავმოყრილი. ეს შეიძლება აიხსნას, ერთი მხრივ, თანამედროვე მსოფლიოს კულტურის ევროცენტრულობით და აღმოსავლეთის ქვეყნების უძველესი ცივილიზაციების მემკვიდრეობის შენარჩუნებით, მეორე მხრივ კი ამერიკისა და ავსტრალიის შედარებითი „ახალგაზრდობით“ და იმით, რომ ძველი აფრიკული ცივილიზაციები თითქმის განადგურებულია.

აღსანიშნავია ისიც, რომ იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ობიექტები თითქმის თანაბარი პროპორციულობითაა განაწილებული მსოფლიოს ეკონომიკის სამ სტრუქტურულ ელემენტს – პოსტინდუსტრიულბირთვს,ინდუსტრიულნახევრადპერიფერიასადა აგრარულპერიფერიასშორის. თუმცა ფართობის ერთეულზე ობიექტების რაოდენობი მიხედვით პოსტინდუსტრიული ბირთვი თითქმის ორჯერ აჭარბებს მსოფლიოს საშუალო მაჩვენებელს, ხოლო ბუნებრივი და კულტურული ძეგლების რაოდენობის მოსახლეობის რიცხოვნებასთან შეფარდებით – ლამის სამჯერ.

მსოფლიოს ქვეყნები იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლების რაოდენობის მიხედვით

იუნესკოს სიაში შესული ობიექტების სიხშირის (ანუ ფართობის ერთეულზე ობიექტების რიცხვის) მიხედვით წამყვანი პოზიციები ფართობით არცთუ დიდ, მაგრამ მჭიდროდ დასახლებეულ ევროპის სახელმწიფოებს უკავია: ბელგიას, შვეიცარიას, ნიდერლანდის სამეფოს, ჩეხეთს, სლოვაკეთს, იტალიას, პორტუგალიას, საბერძნეთს და სხვ. უმეტესად სწორედ ეს ქვეყნები წარმოადგენს ტურისტების მიზიდულობის ცენტრებს. ბუნებრივია, რომ დიდი ფართობის მქონე ქვეყნები, მაგალითად, რუსეთი, კანადა, აშშ, ავსტრალია, იუნესკოს სიაში შესული ობიექტების სიხშირის მიხედვით საკმაოდ დაბალ პოზიციებს იკავებს.

თუ ფარდობით მაჩვენებლად ავიღებთ იუნესკოს ობიექტების რიცხოვნობას მოსახლეობასთან შედარებით, მაშინ ჩრდილოეთი ევროპისა და ხმელთაშუაზღვისპირეთის მცირერიცხოვანი ქვეყნები გახდებიან ლიდერები. ამ რეგიონებში რამდენიმე მიკროსახელმწიფოსთან ერთად შედიან ისლანდია, ხორვატია, საბერძნეთი, სკანდინავიის ქვეყნები, კვიპროსი… შესამჩნევად აუმჯობესებენ თავიანთ პოზიციებს დიდი ფართობის მქონე სახელმწიფოებიც – ავსტრალია და რუსეთი, რომლებიც ამ მაჩვენებლით აშშ-ს, ბრაზილიას, აზიისა და აფრიკის არაერთ ქვეყანას სჯობნიან.

ექსპერტები ვარაუდობენ, რომ ახლო მომავალში მსოფლიო ეკონომიკის ტურისტულ სექტორში გაიზრდება ნახევრად პერიფერიის როლი, ხოლო ოდნავ უფრო შორეულ პერსპექტივაში – პერიფერიისაც.

ნახევრად პერიფერიისა და პერიფერიის ქვეყნებში ტურიზმმა შესაძლოა ლოკომოტივის როლიც კი შეასრულოს.

UNESCO-ს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში დღეისთვის შედის საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის 4 ძეგლი: მცხეთის ისტორიული ძეგლები (1994 წ.), გელათის სამონასტრო კომპლექსი (1994 წ.), ზემო სვანეთი (1996 წ.) და კოლხური ტყეები და ჭარბტენიანი ტერიტორიები (2021 წ.).

კოლხური ტყეები და ჭარბტენიანი ტერიტორიები, რომლებიც საქართველოს ოთხ დაცულ ტერიტორიას – კოლხეთისა და მტირალას ეროვნულ პარკებს, კინტრიშისა და ქობულეთის დაცულ ტერიტორიებს აერთიანებს, პირველი ქართული ბუნებრივი ძეგლია, რომელიც UNESCO-ს წარედგინა. ნომინაცია „კოლხური ტყეები და ჭარბტენიანი ტერიტორიები“ საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტრომ საერთაშორისო ექსპერტებთან თანამშრომლობით მოამზადა და ისინი, მსოფლიო მემკვიდრეობის კომიტეტის გადაწყვეტილებით, 2021 წელს შევიდა UNESCO-ს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში.

შავი ზღვის სანაპიროზე, პალიასტომის ტბის მიდამოებში მდებარე ნაკრძალის ტერიტორიაზე, შემონახულია კოლხეთისთვის დამახასიათებელი ჭაობისა და დაბლობის ტყეების ლანდშაფტი. მხოლოდ აქ არის გავრცელებული ისეთი იშვიათი სახეობები, როგორებიცაა მურყანი, წიფელი, რცხილა, კოლხური სურო, წყავი, შქერი და რელიქტური ბალახოვანი მცენარეები. მსოფლიო მასშტაბით ეს სტატუსი მხოლოდ 213 ტერიტორიას აქვს მინიჭებული, მათ შორის – ამაზონის ტყეს, გრანდ კანიონის ეროვნულ პარკს, იელოუსტოუნის ეროვნულ პარკს, მთა ეტნას, შვეიცარიის ალპებს.

ბუნების უნიკალური და კულტურული ლანდაფტები, ისტორიული და კულტურული ძეგლები, რომლებიც იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაშია შესული, მნიშვნელოვან ტურისტულ-რეკრეაციულ რესურსებს წარმოადგენს.

ეკოლოგიური ეფექტურობის ინდექსის, (EPI – Environmental Performance Index) სახელმწიფოთა ეკოლოგიური ანუ „მწვანე“ პოლიტიკის მაჩვნებელების შედარებითი ანალიზის რაოდენობრივი შეფასების მეთოდია. EPI ქვეყნების ეკოლოგიური მაჩვენებლების ჩამონათვალისა და სტატისტიკური ინიციალიზაციის მეთოდიკაა მათი „მწვანე“ პოლიტიკის გათვალისწინებინოთ. EPI –ის მიხედვით ხდება ქვეყნების რანჟირება რამდენიმე კატეგორიის მიხედვით, რომლებიც ძირითადად ორ ჯგუფში ერთიანდებიან: ეკოსისტემის სიცოცხლის ხანგრძილოვობა (Ecosystem Vitality) და ეკოლოგიური ჯანმრთელობა (იგივე ეკოლოგიური რაციონალურობა).

იელის უნივერსიტეტის ეკოლოგიური პოლიტიკისა და მართვის ცენტრმა (Yale Center for Environmental Law and Policy) კოლუმბიის უნივერსიტეტთან და მსოფლიოს ეკონომიკურ ფორუმთან ერთად, უკვე ათეულ წელზე მეტია შეიმუშავა საერთაშორისო მნიშვნელობის ეკოლოგიური მდგრადობის ინდექსი. 2000 წელს ერთობლივი ძალებით გამოქვეყნდა EPI–ის წინამორბედი – ეკოლოგიური მდგრადობის ინდექსი. ამ პერიოდში მსოფლიოს ქვეყნების მთავრობები ცდილობდნენ თავიანთი პოლიტიკური კურსის კორექტირებას მდგრადი განვითარების კონცეფიის გათვალისწინებით. ეკოლოგიური მდგრადობის ინდექსის დადგენა პირველი მცდელობა იყო შეეფასებინათ მსოფლიოს ქვეყნები ეკოლოგიური მდგრადობის რამდენიმე კრიტერიუმით; მათ შორის ბუნებრივი რესურსების მარაგებით, გარემოს დაბინძურების დონით წარსულშა და აწმყოში, გარემოსდაცვითი ღონისძიებებით. 2006 წელს ეს მაჩვენებელი ეკოლოგიური მდგრადობის ინდექსით შეიცვალა, რომელიც იელისა და კოლუმბიის უნივერსიტეტების ჯგუფმა შეიმუშავა. წინა მაჩვენებლისგან განსხვავებით ეს ინდექსი აღარ ზომავდა მდგრადობას და მის ნაცვლად აფასებდა ეკოლოგიურ ეფექტურობას. EPI კონცენტრირებულია ქვეყნებში არსებულ „მწვანე“პოლიტიკასა და მის შედეგებზე. ანგარიში ყოველ 2 წელიწადში ერთხელ ქვეყნდება.

ინდექსის მეთოდოლოგია ისეა შემუშავებული, რომ სახელმწიფოებმა შეძლონ შეადარონ თავინთი მიღწევები და ნაკლოვანებები სხვა ქვეყნების ანალოგიურ მაჩვენებლებს. შედარება ხდება 10 მაჩვენებლის მიხედვით, რომლებიც ორ ძირითად ეკოლოგიურ ჯგუფად იყოფა: 1. ეკოლოგიური ჯანმრთელობა ანუ გარემოს გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე; 2. ეკოსისტემების სიცოცხლისუნარიანობის უზრუნველყოფა და ბუნებრივი რესურსების გონივრული გამოყენება. ამ ჯგუფებში შედის შემდეგი 10 მაჩვენებლი: ეკოლოგიური ჯანმრთელობა, ჰაერის დაბინძურება და გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე, ჰაერის დაბინძურება და გავლენა ეკოსისტემის მდგომარეობაზე, წყალი (გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე), წყლის რესურსები (გავლენა ეკოსისტემის მდგომარეობაზე), ბიომრავალფეროვნება, ტყე, თევზჭერა, სოფლის მეუნეობა, კლიმატის ცვლილება და ენერგეტიკა. თითოეული ინდიკატორის მიხედვით ქვეყანას ენიჭება ქულა. ქულების რაოდენობა დამოკიდებულია სახელმწიფოს პოზიციაზე იმ დიაპაზონის ფარგლებში, რომელიც გაისაზღვრება ამ ინდიკატორების ყველაზე უარეს მაჩვენებელსა (0 სტაბილურ სკალაზე) და სასურველ მიზანს (100 ქულის ეკვივალენტი) შორის. სასურველი მიზანი შესაძლებელია დადგინდეს საერთაშორისო ხელშეკრულებების საფუძველზე: მაგ; სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციების სტანდარტების, პროფესიული დასკვნების და სხვა წყაროების მიხედვით.

მსოფლიოს ქვეყნები ეკოლოგიური ეფექტურობის ინდექსის მიხედვით, 2021 წელი

შენიშვნა: რუკაზე შინდისფერით აღნიშნულია ქვეყნები, სადაც ეკოლოგიური ეფექტურობის ინდექსი ძალიან დაბალია და მწვანე ფერით კი ის ქვეყენები, სადაც ეს მაჩვენებლი მაღალია.

ეკოლოგიური ინდექსი – https://epi.yale.edu/