გეოგრაფიული ობიექტები

დედამიწაზე ბუნებრივი ზონები არა მხოლოდ განედურად, არამედ სიმაღლის მიხედვითაც იცვლება. მთებში სიმაღლის მატებასთან ერთად იცვლება კლიმატური პირობები – სითბური რეჟიმი (ჰაერის ტემპერატურა),  ატმოსფერული  წნევა, ტენიანობა (ნალექების რაოდენობა)  და მზით განათების პირობები. კლიმატური პირობების ცვლილებები კი ბუნებრივი ზონების ცვლილებას იწვევს.

სიმაღლის მატებასთან ერთად ლანდშაფტების თანმიმდევრულ ცვლას, რაც კლიმატური პირობების ცვლილებითაა გამოწვეული სიმაღლებრივი  სარტყლურობა (ვერტიკალური ზონალურობა) ეწოდება.  მთებში სიმაღლებრივი სარტყლები შედარებით სწრაფად იცვლება, ვიდრე ვაკეებზე. საკმარისია, სულ რაღაც 1 კმ სიმაღლეზე ახვიდეთ, რომ ამაში თავად დარწმუნდებით.  

სხვადასხვა მთიან მასივში ბუნებრივი ზონების რიცხვი სხვადასხვაა და ეს  მთების სიმაღლეზე, მათ გეოგრაფიულ მდებარეობასა და ფერდობების ექსპოზიციაზეა დამოკიდებული. რაც უფრო მაღალია მთა, და რაც უფრო ახლოს მდებარეობს ეკვატორთან, მით მეტია სარტყლების რაოდენობა. სიმაღლებრივი სარტყლურობა ასევე კარგადაა გამოხატული  ზომიერი ჰავის პირობებშიც, მაგ; კავკასიონზე, კარპატებსა ყირიმის მთებში.

მთის ძირში ის ბუნებრივი ზონაა, რომელშიც ეს მთა მდებარეობს, შემდეგ კი სიმაღლის მატებასთან ერთად ზონაც იცვლება. მაგ; თუ მთა ტაიგაში მდებარეობს,მის მწვერვალზე ასვლამდე თქვენ  ტაიგის, მთის  ტუნდრისა და   მარადი თოვლის  სარტყლების გავლა მოგიწევთ. თუ თქვენ  ეკვატორთან ახლოს მდებარე  ანდებში გადაწყვეტთ ასვლას, მაშინ   მოგზაურობის დაწყება  ტენიანი ეკვატორული ტყეების   (ჰილეას) ზონიდან  მოგიწევთ.   

მთებში სიმაღლებრივ სარტყლებს ფერდობების ექსპოზიციაც  განსაზღვრავს. მაგალითად, მარადი თოვლის ქვედა საფარი მთის სამხრეთ ფერდობზე უფრო მაღლა მდებარეობს, ვიდრე ჩრდილოეთ ფერდობზე.

მთიან სისტემებში სიმაღლებრივი სარტყლების რაოდენობა  და ბუნებრივი პირობების არაერთგვაროვნება მცენარეთა თანასაზოგადოების მრავალფეროვნებას განაპირობებს. აქ 1 მ² ტერიტორიაზე მცენარეთა მეტი სახეობა იზრდება, ვიდრე ამავე ფართობისვაკეზე. მაგალითად, კავკასიონის მცენარეთა სამყარო 6000-ზე მეტ სახეობას მოიცავს, მაშინ როცა აღმოსავლეთ ევროპის ვაკის ცენტრალურ დაბლობში მხოლოდ 3500-ია, თანაც ეს ტერიტორია კავკასიონის ფართობს რამდენჯერმე აღემატება.

მთის ტყეების ფართობი  900 მილიონი ჰექტარია, რაც მსოფლიოს  ტყის საფარის 20 %-ს  შეადგენს. ისინი  ანტარქტიდის გარდა   ყველა კონტინენტზე   და ყველა კლიმატური ზონაში გვხვდება. მთის ტყეები ევროპაშიბალპების, პირენეების,  კარპატებისა და კავკასიის  მთების ვრცელ ფართობებს ფარავს, ჩრდილოეთ ამერიკაში გავრცელებულია  აპალაჩისა და კლდოვანი მთების ფერდობებზე, ავსტრალიაში –   ავსტრალიის ალპებში (დიდი წყალგამყოფი ქედი), სამხრეთ ამერიკაში გვიანას მაღალმთიანეთსა  და ანდებში, ხოლო  აფრიკის კონტინენტზე – ცენტრალური და აღმოსავლეთ აფრიკის მთებში.

მთის ტყეები  გავრცელებულია მთიან რეგიონებსა და  ცალკეულ მთის მასივებზე. ხშირად მთის ტყეები სხვა ბუნებრივ ზონებთან, მაგ;  სტეპთან, ტყესტეპთან ან სავანებთან მონაცვლეობენ. ჩვეულებრივ, მთის ტყის სარტყელი 500 -2000 მ სიმაღლეზე  და  5°-იანი დახრილობის ფერდობებზე ვრცელდება, თუმცა შესაძლოა უფრო მაღლა – 3 -4 ათას მეტრ სიმაღლემდეც  ვრცელდებდეს.  ეს დამოკიდებულია კლიმატზე, მთის აგებულებაზე და მისი ნიადაგის შემადგენლობაზე.

მთის ტყეები  ზოგჯერ  მთის ძირიდან ალპურ მდელოებამდეც კი ვრცელდება. მათი  გავრცელება ვერტიკალური ზონალურობის კანონს ემორჩილება, თუმცა სხვადასხგვა  მთიან სისტემებში  გარკვეული თავისებურებებით ხასიათდება, რაც   მისი გეოგრაფიული მდებარეობითაა გამოწვეული.

ტყის ზედა საზღვარი    მთის სიმაღლეზე, მის გეოგრაფიაზე, მდებარეობაზე, ტემპერატურულ და ნიადაგურ პირობებსა  და ტენიანობაზეა დამოკიდებულია.  რაც უფრო მაღალია  მთიანი სისტემა და  დაბალია  გეოგრაფიული განედი, მით უფრო მაღალია ტყის  ზედა საზღვარი.

ტყის ქვედა საზღვარი,  თბილ და მშრალ კლიმატურ  რეგიონებში,  არიდული მეჩხერი ტყეებით მთავრდება, რომელიც როგორც წესი ნახევარუდაბნოს  ან უდაბნოს ზონაში გადადის.  ეს ნიადაგის ტენიანობით, მისი დამლაშებითა და ტემპერატურული პირობებით განისაზღვრება.

ანთროპოგენური  ფაქტორების გავლენით  ტყის ზედა საზღვარმა შეიძლება დაბლა დაიწიოს , ქვედა კი ყოველთვის მკაფიოდ არაა  გამოხატული.  მაგ;. ჩრდილეოთი ურალის  მთებში ზედა საზღვარი  680 მ-ზე გადის, ხოლო ტიან-შანის მთებში – 2000 მ-ზე.

მთის ტყეების სტრუქტურა,  სახეობრივი შემადგენლობა, პროდუქტიულობა  და მდგრადობა არახელსაყრელი ბუნებრივი ფაქტორები მიმართ მისი გეოგრაფიული მდებარეობით, სიმაღლით, რელიეფითა და ფაერდობების ექსპოზიციითაა გაპირობებებული. სიმაღლის ზრდასთან ერთად  ტყის სარტელში მნიშვნელოვნად მცირდება  ხეების სიმაღლე და სიხშირე.

მთის ტყეები  მცენარეული და ცხოველური სახეობების მრავალფეროვნებითა და უნიკალური კოლექციით გამოირჩევა. აქ ბინადრობს და იზრდება ისეთი  სახეობები, რომლებსაც  ვაკე-დაბლობებზე ვერ ნახავთ.  მათი ზოგიერთი სახეობა საკმაოდ იშვიათი და  მცირერიცხოვანია და   ჰაბიტატების  პატარა „კუნძულებს“ ქმნიან. 

კარპატების  მთის ტყეებში იზრდება ჩვეულებრივი ნაძვი, თეთრი ნაძვი, ტყის წიფელი,  თელა, კლდის მუხა, პოლონური და ევროპული ლარიქსი, კენკროვანი, ევროპული კედარის ფიჭვი და ა.შ. ტყის ზედა  საზღავრი 1200-1700 მ-ზე გადის.  ყირიმის ტყეებს ქმნის მუხა, ევროპული წიფელი, ყირიმის ფიჭვი, რცხილა და ა.შ. ტყის საზღვარი   1000-1400 ია.

ალპების მთების სიმაღლე მათ მკვეთრად დანაწევრებასთან ერთად, მთებში ვერტიკალური ლანდშაფტების ზონების მკაფიოდ გამოხატულ ცვლას და ტიპიური ალპური ლანდშაფტების ფართო განვითარებას განაპირობებს.  საგრძნობლად განსხვავდება ალპების ჩრდილო და სამხრეთი კალთებისა და აგრეთვე სხვადასხვა რაიონის ფლორა, გარდა ამისა, თითოეულ რაიონში მცენარეები სხვადასხვა ექსპოზიციის კალთებზეც კი განსხვავებულია. ფორმაციის თითოეულ ჯგუფს ეტყობა სიმაღლის ზონების მთელი ბუნებრივი კომპლექსის თავისებურებები. მთლიანობაში ალპებში გვხვდება მცენარეთა 4500 სახეობა, რომელთაგან 650 სახეობა ყვავილოვანი მცენარეა.

სიმაღლებრივი სარტყლურობა  ნათალდ არის გამოხატული კავკასიონზე.  კავკასიის მთის ტყეებში ხარობს ქართული მუხა, იმერული მუხა, ჰარტვისის მუხა, აღმოსავლური წიფელი,  კავკასიური სოჭი, აღმოსავლეთის ნაძვი, კაკალი და ბიჭვინთის ფიჭვი,  წაბლი, კავკასიური რცხილა, კავკასიური ცაცხვი, კავკასიური მსხალი, აღმოსავლური ვაშლი, ძელქვა (რელიქტი) და ა.შ. ტყის ზედა საზღვარი 2300-2500 მ-ზე გადის. კავკასიონის მთებში ქვედა სარტყელს  ფართოფოთლოვანი ტყეები იკავებს, სადაც წამყვანი სახეობაა მუხა. შემდეგ  გვხვდება  წიფლის ტყეები, რომლებიც სიმაღლის მატებასთან  ერთად   ჯერ  შერეული, შემდეგ ნაძვნარ-სოჭნარ ტყებში გადადიან. ტყის ზედა საზღვარი  2000-2200 მ სიმაღლეზე გადის, რასაც სუბალპური მდელოები  მოყვება კავკასიური როდოდენდრონის ბუჩქნარით.  შემდეგ  გვხვდება ალპური დაბალბალახეულობა, ბოლოს კი  სუბნივალური და ნივალური სარტყელი – მარადი  თოვლისა და მყინვარების ზონა.

მთის ტყეები  ბიომრავალფეროვნების ცხელ წერტილებს  წარმოადგენენ და მნიშვნელოვან გარემოსდაცვით  როლს ასრულებენ გლობალური მასშტაბით.

კლიმატის ცვლილების გამო მთის ტყეები საფრთხის ქვეშ არიან, თუმცა უფრო მეტად   ადამიანის სამეურნეო საქმიანობა უქმნის პრობლემებს.  ადამიანები სულ უფრო ხშირად იყენებენ  მთის ტყეებს პირუტყვის საძოვრად, შეშის საჭრელად და ჩაისა და ყავის პლანტაციების გასაშენებლად.  განსაკუთრებით საფრთხე ემუქრება მთის ტყეებს აღმოსავლეთ აფრიკაში – რუანდაში, ბურუნდიში, კენიაში, ტანზანიაში, ეთიოპიაში, მალავისა და უგანდაში; ასევე  ჰიმალაის რეგიონში – ნეპალში, ინდოეთსა და პაკისტანში, კავკასიაში –  სომხეთში, საქართველოსა და აზერბაიჯანში, სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში –  ლაოსაა და კამბოჯაში.   ბევრ ადგილას  მთის ტყეები თითქმის მთლიანად განადგურდა – მაგალითად, კარიბის ქვეყნებში, ფილიპინებსა და ხმელთაშუაზღვისპირეთში.

ევროპაში, ხმელთაშუაზღვისპირეთის მთიანი  ტერიტორიები უძველესი დროიდან თითქმის სრულად  დაფარული  იყო ტყეებით.  სამწუხაროდ,  ინტენსიური შეშის ჭრის,  მოგვიანებით კი ხანძრებისა და გადაძოვების  შედეგად  ეს ტყეები  სრულად განადგურდა. დღეს იქ უამრავი სხვადასხვა სახეობის მცენარე იზრდება, მაგრამ აქამდე არსებულ ბუნებრივ მცენარეულობისგან სრულიად განსხვავებულია.

მთის  ტყეების წყალმარეგულირებელი,  ეროზიის საწინააღმდეგო ფუნქცია აქვთ და  დასახლებიულ პუნტებს, სატრანსპორტო მაგისტრალებს და სხვ.    ზვავებისგან,  მეწყერებისგანმ ღვარცოფებისგან იცავენ, ხელ უშლიან ძლიერ ქარებს  და ჰაერის ცივი მასების  გავრცელებას ხეობებში. ისინი ასევე არეგულირებენ წვიმისა და ზედაპირული წყლების ჩამონადენს,  რისი წყალობითაც  არ იცვლება  წყაროებისა და  მინერალური წყაროების დებიტი და მდინარეთა  დონე წყალმარჩხობის დროს. გარდა ამისა  მთის ტყეები  ძვირფასი  მერქნის წყაროა.

მთის  ტყეების  ყველაზე მნიშვნელოვანი ფუნქციაა წყლის შენახვა და ეროზიის აღკვეთაა.  ისინი  ასევე მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ რეგიონალურ კლიმატის ფორმირების პროცესში. მათ შეუძლიათ წვიმის წყალი ღრუბელივით „შეიწოვონ“. ამ მხრივ განსაკუთრებით  გამოირჩევა მთის ტროპიკული ტყეები, რომლებიც  აგროვებს  ყოვრლდღიური  კოკიპირული  წვიმების წაყლს  „აგროვებს“  წყაროების, ნაკადულების და მდინარეების სახით, რაც მთელი წლის განმავლობაში  წყლის განაწილებას  უზრუნველყოფს და იცავს ნიადაგს ეროზიისგან. ამავე დროს, ტყეებს აქვთ გაგრილების ეფექტი და ქმნიან  რეგიონალურ დაბალანსებულ კლიმატს.

მთის ტყეები,  სხვა ტყეების  მსგავსად,  დიდი რაოდენობით  ნახშირორჟანგს  შთანთქავენ.  როცა  ტყეები  იჩეხება და ნადგურდება,  ატმოსფეროსი  დიდი რაოდენობით  გამოიყოფა სათბურის აირები, რაც ხელს უწყობს კლიმატის ცვლილებას.

მთის ტყეების  ტიპური და უნიკალური  ლანდშაფტების დასაცავად შექმნილია ნაკრძალები. კავკასიის რეგიონში ყველაზე ცნობილია კავკასიის,  თებერდის, ყაბარდო-ბალყარეთის, ლაგოდეხის  ნაკრძალები,  სოჭის, იალბუზისპირეთის ეროვნული პარკები, რიწის დაცული ტერიტორია და სხვა.  მათგან კავკასიის ნაკრძალი, სოჭის ეროვნული პარკი და სხვა მსოფლიოს მემკვიდრეობის სიაშია შეტანილი.

ლანდშაფტს, ერთმანეთისგან  არა მხოლოდ წარმოშობით და იერ-სახით, არამედ  იქ მიმდინარე საქმიანობის მიხედვითაც  განსხვავდებიან.  გენეზისის მიხედვით გამოყოფენ ბუნებრივ და  ანთროპოგენურ ( ხელოვნურ) ლანდშაფტებს, რომლებიც  ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის შედეგად ბუნებრივი ლანდშაფტების   გარდაქმნის შედეგად წარმოიქმნება.

ანთროპოგენურ ლანდშაფტებს  შორის გამოიყოფა: ბუნებრივ-აგრარული (სასოფლო-სამეურნეო), სელიტებური (სასოფლო დასახლებათა), ურბანული (საქალაქო დასახლებათა), აგროკულტურული,  ისტორიული, არქეოლოგიური,  კულტურული, ინდუსტრიული   და სხვა ტიპის ბუნებრივ-ანთროპოგენური ტერიტორიული კომპლექსები.

კულტურული ლანდშაფტი  ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის შედეგად შეცვლილი გეოგრაფიული ლანდშაფტია. კულტურული ლანდშაფტის მაგალითებია უდაბნოში სარწყავ მიწებზე შექმნილი ოაზისები, გადახნული სტეპი ტყის ზოლებით და სხვა. კულტურულ ლანდშაფტსა და ბუნებრივ ლანდშაფტს შორის არ არსებობს დიდი ზღვარი: კულტურულ ლანდშაფტში შენარჩუნებულია გეოლოგიური აგებულება, რელიეფის მორფოსტრუქტურული ნიშნები და ჰავის ძირითადი თავისებურებანი; კულტურული ლანდშაფტი ემორჩილება გეოგრაფიულ ზონალურობასა და აზონალურობის კანონზომიერებას.

გეოგრაფიული გარსის შემადგენელ ნაწილებს –  ლითოსფერო, ატმოსფეროს, ჰიდროსფეროსა და ბიოსფეროს შორის  –  არსებული კომპლექსური ურთიერთდამოკიდებულება  და ასევე  ზოგადი გეოგრაფიული კანონზომიერებები (მთლიანობა,   ნივთიერებათა წრებრუნვა, რიტმულობა და ზონალურობა) განაპირობებს დედამიწის ბუნებრივ იერსახეს,  გარემოში მიმდინარე პროცესების ხასიათს, ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის  ფორმებს და სხვ. გეოგრაფიული კომპონენტების ურთიერთდამოკიდებულება ვლინდებს როგორც გლობალურ (მაგ; გეოგრაფიული სარტყლების და  ბუნებრივი ზონების განედური  განლაგება, კონტინენტების ბუნებრივი პირობები), ისე რეგიონალურ (ვერტიკალური ზონალობა, ლანდშაფტები) დონეზე.

ნებისმიერი დონის ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსი  ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებული გეოგრაფიული  კომპონენტებისგან შედგება. გეოგრაფიული კომპონენტებისთვის დამახასიათებელია  გარკვეული აგრეგატული მდგომარეობა, მასა და სიცოცხლის არსებობა/არარსებობა.  გეოგრაფიული კომპონენტები ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსებში წარმოდგენილი ლოთოგენური საფუძვლის (რელიეფი თავისი გეოლოგიური აგებულებით), ჰაერის და წყლის მასების ( მდინარეები, ტბები და სხვ.), ბიოგენური კომპონენტის  (მცენარეული საფარი და ცხოველთა სამყარო) სახით.   ამ კომპონენტების ურთიერთზემოქმედების  შედეგად ბუნების მეორეული კომპონენტები წარმოიქმნება. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია ნიადაგი, რომელიც  ძირითადად,  ბიოგენური კომპონენტისა და ლითოგენური საფუძვლის ურთიერთკავშირის შედეგად წარმოიქმნება.

ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსები (ბტკ)  ერთმანთისგან ზომით განსხვავდება. ისინი შეიძლება იყოს, როგორც მცირე ზომის ( მაგ; მდინარის ხეობა), ისე საკმაოდ დიდი ფართობის (მაგ;  უდაბნო საჰარა ან ავსტრალიის კონტინენეტი). მცირე ბტკ-ები შესაძლებელია  უფრო მსხვილ ერთეულებად გაერთიანდეს. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია ლანდშაფტი.  

ლანდშაფტი გერმანული სიტყვაა და მიწის სახეს, პეიზაჟს, ადგილს ნიშნავს.  ლანდშაფტი გენეტიკურად ერთგავროვანი  ბუნებრივ- ტერიტორიული (გეოგრაფიული) კომპლექსია, რომლის ფარგლებში ყველა ძირითადი კომპონენტი: რელიეფი, ჰავა, წყლები, ნიადაგები, მცენარეულობა და ცხოველთა სამყარო  რთულ ურთიერთკავშირში იმყოფება, დაკავშირებულია ერთმანეთთან, ურთიერთობს ერთმანეთზე და ქმნის ერთიან, განუყოფელ სისტემას, რომელიც განვითარების ერთგვაროვანი პირობებით ხასიათდება.

ბტკ-ში  ყველა კომპონენტს  სხვადასხვა დანიშნულება და მნიშვნელობა გააჩნია. მაგ; ლითოგენური საფუძვლის შეცვლა დიდ გავლენას  ახდენს სხვა გეოგრაფიულ კომპონენტებზე, მასინ როცა მცენარეული საფარის შეცვლა  შედარებით უმნიშვნელო ცვლილებებს იწვევს. 

ლანდშაფტმცოდნეობა  ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსების (ბტკ) ანუ ლანდშაფტების (გეოგრაფიული კომპლექსების, გეოსისტემების) შემსწავლელი მეცნიერება. იგი  სწავლობს ლანდშაფტების წარმოშობას, სტრუქტურასა და დინამიკას, მათი განვითარების კანონზომიერებებსა და განლაგებას; ამასთანავე, იკვლევს ადამიანთა საზოგადოების სამეურნეო საქმიანობის შედეგად გარდაქმნილ ბტკ-ებს.

ლანდშაფტოლოგიაში გამოიყოფა შემდეგი  ძირითადი ცნებები :

გეომასები  –  ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსის ელემენტარული ნაწილები, რომლებიც ერთმანეთისაგან განსხვავდება მასით, დანიშნულებით და სივრცესა და დროში ცვლილების სიჩქარით.  

ცნობილია:

• აერომასები (ჰაერის მასები);
• ლითომასები (გეოლოგიური მასები);
• ჰიდრომასები (წყლის მასები, მათ შორის ნიადაგის ტენი და ორთქლი ატმოსფეროში);
• ბიომასები (ფიტომასები  – მცენარეების მასები და ზოომასები – ცხოველები).
• პედომასები (ნიადაგების ორგანულ-მინერალური ნაერთები ჰუმუსთან ერთად);
• მორტომასები (მკვდარი ორგანული წარმოშობის ნივთიერებები, მაგ., ტყის ნაფენი);

გეომასების ერთობლიობის მიხედვით ბტკ-ში გამოიყოფა ერთგვაროვანი შრეები – გეოჰორიზონტები. მათი შედგენილობა განსაზღვრავს ბუნებრივ-ტერიტორიული კომპლექსის ვერტიკალურ სტრუქტურას.

ბუნებრივ-ტერიტორიულ კომპლექსში ნივთიერების წრებრუნვა და ენერგიის გარდაქმნა მის ფუნქციონირებას  განაპირობებს. მაგ; მზის ენერგიის გარდაქმნა (ტრანსფორმაცია), ტენბრუნვა, ბიოგეოციკლი (ორგანული მასის გარდაქმნა ბტკ-ში). ფუნქციონირების ხასიათი ცვალებადია,  როგორც სივრცეში,  ისე დროში.

ლანდშაფტების ყველაზე მსხვილი საკლასიფიკაციო ერთეულია კლასი. მისი გამოყოფის კრიტერიუმი გეომორფოლოგიური ფაქტორია. აღნიშნული ფაქტორის მიხედვით იქმნება ლანდშაფტის 2 კლასს: მთისა და ვაკის ლანდშაფტები. შემდეგი საკლასიფიკაციო ერთეულია ტიპი. ლანდშაფტების ტიპების გამოყოფისას ითვალისწინებენ :

• რელიეფის ტიპს (მაგ.: დაბალმთიანი, საშუალომთიანი და მაღალმთიანი რელიეფი);
• კლიმატის ტიპს;
• გაბატონებულ მცენარეულობას და ნიადაგის თავისებურებებს;

ლანდშაფტების ტიპი თავის მხრივ, იყოფა უფრო მცირე ერთეულებად, ესენია: ადგილმდებარეობა, უროჩიშჩე და ფაციესი.

ამრიგად, ლანდშაფტი შეიძლება ითქვას ყველაზე პატარა კომპლექსური  ბუნებრივი ერთეულია (ფართობით რამდენიმე ათეული ან ასეული კვ.კმ), რომელსაც თავისი ბუნებრივი პირობებითა და რესურსებით შეუძლია უზრუნველყოს  გარკვეული რაოდენობით მოსახლეობის განსახლება, ცხოვრება და  საქმიანობა.

ბუნებრივი ლანდშაფტის ფორმირება ხდება  ერთდროული და სხვადასხვა მიმართულების პროცესების ერთობლივი ზემოქმედებით, რაც ლანდშაფტის კომპონენეტების  – რელიეფის, კლიმატის, გეოლოგიური სტრუქტურის, ნიადაგის, მცენარეული საფარისა და  და ცხოველთა სამყაროს, ასევე ადამიანის საქმიანობის  ურთიერთზემოქმედებითაა გაპირობებული.

ერთი ბუნებრივი ლანდშაფტის  კომპონენტებს შორის  ურთიერთზემოქმედება და ნივთიერებათა ცვლა ერთი ტიპისაა და დამოკიდებიულია მზის  ენერგიის რაოდენობასა და მოსვლის რიტმზე. მოცემული პროცესების ერთობლიობა  განსაზღვრავს  ლანდშაფტის ბუნებრივი რესურსების  განახლებას და მწარმოებლობას.

ბუნებრივი ლანდშაფტის მაგალითებია დაბლობი, მთა,  უდაბნო, ტყე,  სტეპი, დაბლობი, ჭაობი, ზღვის აკვატორია და სხვ.

ლანდშაფტს, ერთმანეთისგან  არა მხოლოდ წარმოშობით და იერ-სახით, არამედ  იქ მიმდინარე საქმიანობის მიხედვითაც  განსხვავდებიან.  გენეზისის მიხედვით გამოყოფენ ბუნებრივ და  ანთროპოგენურ ( ხელოვნურ) ლანდშაფტებს, რომლებიც  ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის შედეგად ბუნებრივი ლანდშაფტების   გარდაქმნის შედეგად წარმოიქმნება.

ბორეალური ტყეები ჩვენი პლანეტის  უმსხვილესი ბიომია და  უდიდეს როლს ასრულებს  დედამიწის კლიმატურ პროცესებში. ასევე შეუფასებელია მათი გავლენა  ჩვენი პლანეტის ბიომარავლფეროვნებისთვის.

ბორეალურ ტყეებს (იგივე ტაიგა, წიწვოვანი ტყეები)  დედამიწის ხმელეთის  14%  ანუ  1.5 მლრდ ჰა უკავიათ, რაც მთელი დედამიწის ტყეების  თითქმის 38%-ია. ისინი ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში,  ჩ.გ. 50-70 გრადუსიანი პარალელებს შორის 2000 კმ სიგანის განედურ ზოლადაა  გადაჭიმული და ჩრდილოეთი ევროპის, აზიისა  და ჩრდილოეთი ამერიკის გრანდიოზულ სივრცეებს მოიცავს. ეს ტყეები  ასევე საკმაოდ დიდ ტერიტორიებს  ფარავენ მთებში  (მაგ; ჩრდილოეთ ევროპის მთიანი რაიონები, იაპონიის კუნძულები, ჩრდილოეთ ამერიკის წყნარი ოკეანის სანაპიროები).

ტაიგის ფარგლებში გამოიყოფა: ტუნდრისპირა ტყეები,  ტყეტუნდრა,  ჩრდილოეთის, ცენტრალური და სამხრეთის ტაიგა  და წიწვოვან- ფართოფოთლოვანი ტყეები.

კლიმატი  ნებისმიერი  ეკოსისტემის და  ბიომის ნიადაგის ტენიანობას, წყლისა და ტემპერატურულ რეჟიმს, მცენარეების ტიპს, ორგანული ნივთიერებების წარმოქმნის ტემპებს, მიკროორგანიზმების აქტივობას განსაზღვრავს.

ზოგადად, ბორეალური  ტყე  ხანგრძლივი ყინვიანი ზამთრით და  მშრალი, გრილი და ხანმოკლე ზაფხულით ხასიათდება (გამონაკლისია  მხოლოდ წყნარი ოკეანის სანაპირო).  ნალექების წლიური რაოდენობა 400-6000 მმ-ია, ოკეანურ სექტორში –   გაცილებით უფრო მეტი.  ატლანტის ოკეანიდან   დაშორებით მატულობს კონტინენტური კლიმატი ზამთარში ტემპერატურა –50 c–მდე ეცემა,  ივლისის იზოთერმა 13 – 18 °с-ია.

ბორეალურ ტყეებში აღინიშნება ჩრდილოეთ  ნახევარსფეროს   ყველაზე დაბალი ტემპერატურები.  რეკორდი ეკუთვნის რუსეთში მდებარე დაბა ოიმიაკონს, სადაც 1933 წელს  ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ყველაზე დაბალი ტემპერატურა  -67,7 °C  დაფიქსირდა.

ტაიგაში  გავრცელებულია ეწერი ნიადაგები, თუმცა ზოგ ადგილებში გვხვდება დაჭაობებული, ნეშომპალა-კარბონატული ნიადაგებიც. ნიადაგები ხშირ შემთხვევაში მჟავეა, რაც განპირობებულია მაღალი ტენიანობით. მათში ჰუმუსის შემცველობა 5-7%-ია. მცენარეებისა და ცხოველებისათვის ასეთ ადგილებში ყოველთვის არასაკმარისია მინერალური კვება. განსაკუთრებით  კი არასაკმარისია კალიუმი, რომელიც ესაჭიროება როგორც მცენარეებს, ისე ცხოველებს.  

ტყეები  ნახშირბადის მთავარ რეზერვუარს წარმოადგენენ. ისინი  ამ ელემენტის 500 მლრდ ტონას შეიცავენ, რაც ატმოსფეროში მთელი მისი მარაგის 2/3 შეადგენს. ექსპერტთა მონაცემებით ბორეალური ტყეები   ნახშირბადის გლობალური მარაგის  17%-ს შეიცავს.  ამიტომ  უდიდესია ამ ტყეების მნიშვნელობა ნახშირბადის  ციკლის პროცესში.

ტაიგის ლანდშაფტური მრავალფეროვნება განპირობებულია პალეოგეოგრაფიული, გეოქიმიური, კლიმატური და ბიოგეოგრაფიული ფაქტორებით. მართალია ბიომის ბიოლოგიური მრავალფეროვნება დაბალია  ტროპიკულ  ტყეებთან შედარებით, თუმცა  მაღალია ტუნდრასთან მიმართებით. ამჟამად არსებული ბორეალური ტყის ბიომები  მყინვარული პერიოდის ბოლოს  (დაახლოებით 10 000 წლის წინ)  ჩამოყალიბდა, ხოლო  სახეობრივი მრავალფეროვნება, რომელიც ჩრდილოეთის ტყეებში აღინიშნება  უკვე  თითქმის 5000 წელია არსებობს.

ბორეალურ ტყეებში:

• ჭურჭლოვანი მცენარეების ფლორა შეადგენს  600 -700 სახეობას;
•  ფრინველების  120-150 სახეობას;
•  ძუძუმწოვრების  85 სახეობას.
• მწერების 30 000 სახეობას;
• თევზების 240 სახეობას ( შორეულ აღმოსავლეთში)

ტაიგის ტყეები ტროპიკულ ტყეებთან შედარებით მცენარეების სახეობრივი შემადგენლობისა და სასიცოცხლო ფორმების მიხედვით ღარიბი და 2-3 ჯერ ნაკლებად პროდუქტიულია. ტაიგისთვის დამახასიათებელია მარტივი იარუსობრივი სტრუქტურა: ხემცენარეთა იარუსი (ჩვეულებრივ ერთია) შექმნილია 4 გვარის სახეობებით (ნაძვი, ფიჭვი, სოჭი ლარიქსი), რომლებიც პალეოეკოლოგიურ და თანამედროვე პირობებთან დამოკიდებულებაში ცვლიან ერთმანეთს  დასავლეთიდან აღმოსავლეთის  მიმართულებით.

როგორც ევროპისა და აზიის კონტინენტებზე, ისე ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტზეც,  ტაიგის ლანდშაფტი შიდა ტერიტორიულად არაერთგვაროვანია. განსხვავება ყველაზე მეტად საგრძნობია დასავლეთ და აღმოსავლეთ და შიდა კონტინენტურ ნაწილებს შორის. წყნაროკეანური სექტორის ტაიგის ზონის თავისებურება განპირობებულია ოკეანური ჰავისა და მთიანი რელიეფის გავლენით.

ჩრდილოეთ ამერიკაში ბორეალური ტყეების  შემქმნელი  ძირითადი სახეობებია: სითხინის ნაძვი, დუგლასის ცრუ ცუგა, კვიპაროსი, წითელი კედარი,  თეთრი ან შავი ნაძვი, ბალზამური სოჭი, ამერიკული ლარიქსი, კანადური ცუგა, ფიჭვი და სხვ. შერეული სახით გვხვდება წვრილფოთლოვანი სახეობები (ძირითადად არყი, ვერხვი). ტაიგის სამხრეთ საზღვრებთან ფართოდაა ფართოფოთლოვანი (მუხა, ნეკერჩხალი, ცაცხვი) სახეობები.

ბალახოვან- ბუჩქნარ იარუსში დიდ როლს ასრულებს ბუჩქები (შავი მოცვი, ლურჯი მოცვი, წითელი მოცვი, ბაძგი), ტაიგის დაბალბალახეულობაში (მსხალიჭა, მჟაუნა), განვითარებულია ორქიდეები, გვიმრები და ლიკოპოდიუმები. კარგად არის გამოხატული ხავსის საფარი, რომლის სიმაღლე 30–40 სმ-ს აღწევს.

ტყეები, რომლებიც შექმნილია ნაძვის, სოჭის ლარიქსის მიერ, წარმოქმნიან მუქწიწვოვან ტაიგას. იგი  ფართოდაა  გავრცელებული და დამახასიათებელია მთლიანი ტაიგისათვის.  ასეთ ტყეში ქვედა იარუსებში  სინათლე  ვერ აღწევს, რის გამოც ქვეტყე სუსტადაა  განვითარებული ან სრულიად არ გვხვდება. ნიადაგი დაფარულია ხავსითა და ჩამოცვენილი წიწვებით. მუქწიწვოვანი ტაიგის ძირითადი ფართობები მდებარეობს ევროპის აღმოსავლეთით.

ციმბირის ლარიქსისა და ჩვეულებრივი ფიჭვისაგან შექმნილი ტყეები წარმოქმნიან ნათელწიწვოვან ტყეებს. ეს არის მეტწილად მეჩხერი ტყეები, კარგი განათებით, კარგად განვითარებული ქვეტყის იარუსით და ცოცხალი საფრით. ჩრდილოეთ ევროპაში გაბატონებულია ფიჭვნარი ტყეები. ფიჭვნარი ტყეები ხშირად ვითარდება მუქწიწვოვანი ტყეების ნახანძრალზე, იგი წარმოადგენს ტაიგის მცენარეულობის განვითარების ხანგრძლივ (არსებობენ რამდენიმე ასეული წელი) ეტაპს. შორეულ აღმოსავლეთსა და ციმბირში ნათელი ტყეები შექმნილია ლარიქსის მონაწილეობით.

ტაიგის ზონაში ტყეებთან  ერთად საკმაოდაა გავრცელებული ჭაობები და მდელოები.  განსაკუთრებით დიდი ფართობები უკავია ხავსიან ჭაობებს. ამ ჭაობების მცენარეულობა ღარიბია, სფაგნუმის ხავსების გარდა აქ გვხვდება წყლის იელი, ლურჯი მოცვი, დროზერა, ისლი და სხვა. ჭაობების დიდი ფართობები გვხვდება დასავლეთ ციმბირში. მდელოები კი გავრცელებულია მდინარეთა ხეობებსა და ტყეთა პირებში, ისინი პირუტყვის ძირითადი საკვები ბაზაა.

ბორეალური ტყეების ცხოველთა სამყარო საკმაოდ მდიდარია და მრავალფეროვანია, ვიდრე ფართოფოთლოვანი და მითუმეტეს ტროპიკულ ტყეების. ცხოველების საბინადრო ეკოლოგიური პირობები ტაიგაში ხანგრძლივი ზამთრით, ძლიერი ყინვებით, მოკლე სავეგეტაციო პერიოდით, ტენიანი ქვესფენილი ზედაპირით და  სითბოს ნაკლებობით ხასიათდება. ტაიგაში წარმოდგენილი ცხოველები ან ეჩვევიან თოვლიან და ყინვიან ზამთარში აქტიურ ცხოვრებას, ან ზამთრის ძილს ეძლევიან, ან კიდევ სამხრეთის რაიონებში მიგრირებენ.

იმ ცხოველებისათვის, რომლებიც ზამთარში აქტიურ ცხოვრებას ეწევიან, თოვლის საფარი ხელსაყრელ ფაქტორს წარმოადგენს. თოვლის საფარის სიღრმეში ტემპერატურა რამდენიმე გრადუსით მაღალია, ვიდრე ზედაპირზე, ვინაიდან თოვლი სითბოს ცუდი გამტარია და იგი ცხოველის მიერ გამოყოფილ სითბოს შთანთქავს. ამიტომ ზოგიერთი ფრინველი და ცხოველი ღამით თოვლში ეფლობა. მრავალი ფრინველი ტაიგაში ბორეალური ტყეების მარადმწვანობის გამო ბინადრობს, რადგან ისინი ზამთარში  მხოლოდ წიწვებით იკვებებიან და ზამთრის ექსტრემალური პირობები ასე გადააქვთ.

ტაიგაში  საკვებიის მნიშვნელოვანი წყაროა  წიწვოვნების თესლი, რომელიც მრავალი მღრღნელის, ფრინველისა და ზოგიერთი მტაცებლებლის საკვებს წარმოადგენს. ტაიგის ბიოტოპში ადგილი აქვს იმ ცხოველების პოპულაციების ციკლურ დინამიკას, რომლებიც დამოკიდებულნი არიან წიწვოვნების თესლების პროდუქციაზე. ტყეში ნაძვის, ფიჭვის, სოჭისა და ლარიქსის მოსავლიანობა წლების მიხედვით იცვლება, რაც იმ ცხოველებს, რომლებიც ამ  წიწვოვნების თესლის საკვებ რესურსზეა არიან დამოკიდებულნი, აიძულებს ან შორეულ მიგრაციას (მაგ; ციყვი),  ან გადაფრინდენ ძირითადი არეალის საზღვრებს მიღმა, ან მკვეთრად შეამცირონ თავიანთი რიცხობრიობა (მაგ; ზაზუნები, კურდღლები), რაც თავის მხრივ  მტაცებლებზეც აისახება.

ტაიგის ფაუნისათვის დამახასიათებელია ტყის ძუძუმწოვრები: მურა დათვი, ფოცხვერი, როსომარი, სიასამური, ჩრდილოეთის ირემი , ციმბირის შველი, ყარსაღი, წავი, თეთრი კურდღელი , ბურუნდუკი, ტყის ლემინგი, ტყის თაგვი, თხუნელა და სხვ.

ტაიგის ფაუნაში ფრინველებისაგან ტიპიურია: სოღო, გნოლქათამა და გნოლთეთრა, რუხი ბუ, ჭოტი, კოდალა, გუგული, შავი ყვავი და სხვ.

ქვეწარმავლები ბორეალურ ტყეების  მხოლოდ სამხრეთ ზოლში ბინადრობენ. მათგან გვხვდება  ჩვეულებრივი გველგესლა, ცოცხალმშობი ხვლიკები. ამფიბიებისაგან ფართოდ არის წარმოდგენილი ტრიტონი და ციმბირის ბაყაყი.  ტაიგაში უხვადაა ტკიპები, რომელთა შორის არის დაავადების გადამტანი სახეობები.

ბორეალურ  ტყეებში საპროფაგები,  ძირითადად, ტყის ნაფენსა და ნიადაგის იარუსში გვხვდება. მათ შორის მთავარ როლს ბაღლინჯოები, ნემატოდები (მრგვალი ჭიები), ტკიპები ასრულებენ. ეს მცირე ზომის ბინადარნი ნიადაგში უხვად არიან წარმოდგენილნი:  1მ ²–ზე შეიძლება ათობით ათასი ტკიპა და ბაღლინჯო, მილიონი პაწაწინა (1მმ–მდე) ნემატოდი არსებობდეს. თბილ პერიოდში ისინი  მცენარის ჩამოცვენილი ორგანოებით იკვებებიან, ზამთარში კი  ანაბიოზის მდგომარეობაში  გადადიან.

მთელ ტაიგაში ფართოდ არის გავრცელებული მუქი წითელი წვიმის ჭია დენდრობენა, ამერიკაში რიცხოვნებით ჭარბობს დიდი ზომის (30 სმ) წვიმის ჭია ეჰზენია, ევროპის ტაიგის ზონაში ჭარბობს რუხი ფერის წვიმის ჭია ალლოლობოფორა.

ტაიგა მერქნის დიდი მარაგით, ასევე საკვები და სამკურნალო მცენარეებით  გამოირჩევა.  იგი მონადირეობისა და მეირმეობის ძირითადი ბაზაა.

დედამიწაზე, ისევე როგორც სხვა ტყეები,  ტაიგაც  გაუტყეურების საშიშროების გზაზეა, რადგან ადამიანები ასობით ხეს ჩეხავენ და ბორეალური ტყეც  ნელ-ნელა ქრება. ტყის ფართობების შემცირების გამო  ცხოველები კარგავენ საცხოვრებლებს და სხვადასხვა ადგილებში უწევთ გახიზვნა.

 ტყის მასიური  ჩეხვა განსაკუთრებით ინტესიურად მიმდინარეობს რუსეთში, აქ მრავლადაა  სხვადასხვა ხისმჭრელ კომპანიები. კანადაში პირიქით – გაუტყეურების შეჩერება ს ცდილობენ.

ტყის ხანძრები ბორეალური ტყეების  არსებობისა და ევოლუციის მნიშვნელოვანი ნაწილია. რეგიონიდან გამომდინარე ძლიერი ხანძრები  70-200 წელში პერიოდულად მეორდება.

ბორეალური ტყეების კიდევ ერთი  პრობლემაა  მჟავა წვიმები. მჟავა წვიმა შედარებით მეტ მჟავას  შეიცავს, ვიდრე ჩვეულებრივი წვიმა,  რაც გამოწვეულია ატმოსფერული დაბინძურებთაა გამოწვეული. მჟავა წვიმები, როგორც ტყის, ასევე ცხოველთა ბიომსაც აზიანებს და ანადგურებს. მსოფლიოს ბორეალური ტყეების მხოლოდ 12%  არის დაცვის ქვეშ. ხოლო ამ ტყეების 30% სამეურნეო საქმიანობისთვის – ხე-ტყის დამზადება, სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვება-  გამოიყენება.

ადამიანის დადებითი და სასარგებლო ქმედებებიდან უნდა აღინიშნოს, რომ ბოლო პერიოდში ბორეალურ ტყეებში საგრძნობლად შეცირდა ნადირობის მასშტაბები, და შესაბამისად,  მონადირებულ ცხოველთა რაოდენობაც, რაც ტყეში ბალანსის აღდგენას და ცხოველთა სამყაროს განვითარებას შეუწყობს ხელს.  ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ  ადამიანმა  შენიშნა და  გაიაზრა  ბორეალური ტყეების გაუტყეურების  საფრთხე და ტყის გადარჩენის მიმართულებით  სხვადსხვა ღონისძიებების გატარება  დაიწყო: მმმმიქმნება დაცული ტერიტორიები, იკრძლება ბრაკონიერობა და სხვ.

ბორეალურ ტყეებში მრავლადაა დაცული ტერიტორიები. მაგ; პუკასკუას, ფანდის, ჯასპერის  ეროვნული პარკები კანადაში,  იუგიდ ვა, სალაირი  რუსეთში  და სხვ.

და ბოლოს:

• ბორეალური  ტყეების სახელი ბერძნული მითოლოგიის მიხედვით  ჩრდილოეთის ქარის  ღმერთის ბორეიას სახელიდან მომდინარეობს.

• ბორეალურ ტყეების  დაახლოებით 70%  რუსეთში, კანადაში, ალასკაზე და ჩრდილოეთ ევროპის ქვეყნებში – ნორვეგიაში, შვედეთსა და ფინეთშია.  ამასთან, რუსეთში ამ ტყეების  ¾-ია გავრცელებული.
• ბორეალური ტყეების ასევე გვხვდება სამხრეთ ნახევარსფეროში ს.გ. 60 გრადუსიანი პარალელის სამხრეთით.
• ბორეალური ტყეები ნაკლებად დასახლებულ რეგიონებში  გავრცელებული.  აქ ჩვენი პლანეტის მოსახლეობის მხოლოდ 9% ცხოვრობს.

• მსოფლიოში წარმოებული მერქნის 53% ბორეალურ ტყეებზე  მოდის. 

. .

სონორას უდაბნო  ჩრდილოეთ ამერიკაში, აშშ-მექსიკის საზღვარზე მდებარეობს.  ქვიშიან-კლდოვანი სონორანის უდაბნო  სუბტროპიკულ ზონაშია  და  შეერთებული შტატები სამხრეთ-დასავლეთიდან  ჩრდილო-დასავლეთ მექსიკამდეა გადაჭიმული. უდაბნოს ტერიტორია მოიცავს აშშ-ის არიზონასა და კალიფორნიას და მექსიკის სონორას. უდაბნოს ფართობი 311,000 კმ²-ია და ჩრდილოეთ ამერიკის უცხელეს უდაბნოს წარმოადგენს.

უდაბნოს ლანდშაფტი არაერთგვაროვანია. უდაბნოს დაახლოებით ¼ უკავია დაბალ ბორცვებსა და პატარა მთებს. სონორას სუბრეგიონებს წარმოადგენს კოლორადოს, იუმასა და იუჰას უდაბნოები.

სონორას უდაბნოში  გვხვდება რამდენიმე სახეობის უნიკალური ცხოველი და ფრინველი, მათ შორის კაქტუსი კარნეგია. უდაბნოში გავრცელებულია ძუძუმწოვართა 60 სახეობა, ფრინველთა 350 სახეობა, ამფიბიების 20 და რეპტილიების 100 სახეობა, ასევე ადგილობრივ მცენარეთა 2000 სახოება.

ბერმუდის კუნძულები დიდი ბრიტანეთის ზღვისიქითა ტერიტორიაა ატლანტის ოკეანეში.  ბერმუდის კუნძულები ამერიკის შეერთებული შტატებიდან აღმოსავლეთით მდებარეობს: უახლოესი წერტილი კონტინენტიდან  1,030 კილომეტრის დაშორებითაა  და ეს   ჰარტერესის კონცხია (ჩრდილოეთ კაროლინის შტატი).

ბერმუდის კუნძულების ადმინისტრაციული ცენტრია ქალაქი ჰამილტონი. კუნძულებზე განვითარებულია ეკონომიკა და ტურიზმი. მისი  ტერიტორია იყოფა ცხრა მუნიციპალიტეტად.

ბერმუდი ყველაზე ძველი ტერიტორიაა, რომელიც დიდი ბრიტანეთის შემადგენლობაში დღემდე რჩება. 1612 წელს აქ  მთელს ამერიკის კონტინენტზე პირველი ინგლისკური  კოლონია შეიქმნა.

რაც შეეხება ბერმუდის სამკუთხედს (ინგლ. Bermuda Triangle) ეს რაიონია ატლანტის ოკეანეში, რომელიც აშშ-ის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროსთან მდებარეობს და სამკუთხედს წააგავს. ამ ადგილის წყლები ყოველთვის ამოუხსნელი ამოცანა იყო და უგზო-უკვლოდ გაუჩინარებულ გემებსა და თვითმფრინავებს, ზოგჯერ წყალქვეშა ნავებს უკავშირდება. სწორედ ამიტომ ამ ადგილს „ატლანტიკის სასაფლაო“ უწოდებენ.

ბერმუდის სამკუთხედში არის მრავალი პატარა კუნძული, რის შედეგადაც აქ კარგად განვითარებულია მცირე კაბოტაჟური ნაოსნობა, ხოლო კლიმატური პირობები ხელს უტყობს ტურისტული ბიზნესის აყვავებას.

სამკუთხედი ცნობილი მხოლოდ 1840 წლიდან გახდა, როცა იქვე ახლოს ფრანგული გემი „როზალინი“ აღმოაჩინეს. გემზე ყველა აფრა ადგილზე და წესრიგში იყო, მაგრამ სამაგიეროდ არ იყო ეკიპაჟის არცერთი წევრი.

ამ გაუჩინარებათა ასახსნელად, სხვადასხვა ჰიპოთეზები არსებობს დაწყებული უჩვეულო ამინდის მოვლენებიდან, უცხოპლანეტელთა მიერ ადამიანების მოტაცებებამდე დამთავრებული. თუმცა, ზოგი ექსპერტი ამტკიცებს, რომ ბერმუდის სამკუთხედში გემების გაუჩინარება იმაზე ხშირად არ ხდება, ვიდრე მსოფლიო ოკეანის სხვა რაიონებში და ეს ბუნებრივი მიზეზებით აიხსნება. ამავე მოსაზრებას მხარს უჭერს აშშ-ის სანაპირო დაცვა და სადაზღვევო კომპანია Lloyd’s.
აშშ-ის გეოგრაფიული სახელწოდებების საბჭოს თანახმად, ბერმუდის სამკუთხედი როგორც სახელწოდება არ არის აღიარებული და აშშ-ის სამხედრო-საზღვაო ძალების მიხედვით, სამკუთხედი არ არსებობს. 2013 წელს ბუნების მსოფლიო ფონდმა მოახდინა 10 ყველაზე სახიფათო წყლის იდენტიფიცირება, რომელთა შორის ბერმუდის სამკუთხედი არ მოხვედრილა.

ბუნება საოცარი სისტემა, რომელიც არასდროს ვიცით რას გვიმზადებს. მსოფლიოში არსებობს ბუნების იმ ფენომენთა სია, რომლიც რამოდენიმეჯერ განმეორდა. ზოგს მოეძებნა ახსნა, ზოგსაც კი ვერა.

1997 წლის ზაფხულში, წყნარ ოკეანეში დაიწყო დიდი მასშტაბის კლიმატური ანომალიები. ოკეანის საკმაოდ დიდ ფართობზე წყლის და ჰაერის ტემპერატურამ ნორმის ზევით აიწია 2-4 გრადუსით, რამაც ოკეანოლოგიური და ატმოსფერული ხასიათის ცვლილებები გამოიწვია. მეტეოროლოგიური თანამგზავრებიდან დაკვირვებამ აჩვენა, რომ ავსტრალიის, ინდონეზიის, ახალი გვინეის დიდ ნაწილში მოიმატა ტემპერატურამ, რამაც შეამცირა ღრუბლიანობა და გამოიწვია გვალვა.

ასეთი ანომალიები ემთხვევა ელ-ნინიოს გამოჩენას. ელ-ნინიო (ესპანურიდან – `ბავშვი~, `ბიჭუნა~) ლოკალური ბუნებრივი ფენომენია, რომელიც ერთდროულად ოკეანის, ატმოსფეროს და ხმელეთის ურთიერთზემოქმედებით ჩნდება. მისი წარმოქმნის ინტენსივობა განპირობებულია წყნარი ოკეანის თბილი აუზით, სადაც წყლის ზედაფენებში 10-30 მეტრის სიღრმეზე წყლის ტემპერატურა 300-ს აღწევს. ელ-ნინიო ევროპის ტერიტორიის და ზოგჯერ მასზე დიდ ფართობსაც კი მოიცავს, რამდენიმე თვეს და ზოგჯერ წელიწადსაც გრძელდება. მას თან ახლავს ოკეანის, ატმოსფეროს გლობალური ცვლილებები. იწვევს წყალდიდობას, გვალვას, ტაიფუნს, სმერჩს, გრიგალს, ხანძარს. 1999 წ. ბოლოს და 2000 წ. თებერვალში, შვეიცარიაში იყო ძლიერი თოვა, 3-ჯერ მეტი ნორმაზე, ხოლო მაისში უჩვეულო დიდი სიცხის გამო დაზარალდა 200 კაცი. რუსეთის ევროპულ ნაწილში შეიქმნა ხანძარსაშიში მდგომარეობა, ხანძარი გაუჩნდა ტყეს. ხსნა მხოლოდ კოკისპირულ წვიმებს შეეძლო, მაგრამ გაბატონებული ანტიციკლონი არ უშვებდა ციკლონს ატლანტის ოკეანიდან. სამაგიეროდ უჩვეულო წყალდიდობა დაატყდა გერმანიას, საფრანგეთს, პოლონეთს, რუმინეთს, სერბეთს და სხვა.

ტრაგიკული შედეგები მოჰყვა ელ-ნინიოს დასავლეთ ნახევარსფეროშიც. უჩვეულო სიცხისგან აშშ აღმოსავლეთ რაიონებში ძლიერ დაზარალდა ნათესები. უჩვეულოდ ცხელოდა ნიუ-იორკშიც. სამაგიეროდ კოლუმბიასა და ვენესუელაში შემოდგომაზე წვიმებს მოჰყვა საშინელი წყალდიდობა, ღვარცოფებმა წალეკა მინდვრები, ქალაქების ქუჩები მდინარეებს დაემსგავსა.

საინტერესოა ელ-ნინიოს ანტიპოდი ლა-ნინია (ესპანურიდან ქართულად `გოგონა~). ლა-ნინიას დროს ზღვის წყლის ტემპერატურა ქვევით იწევს, თბილი წყლის ფართი მცირდება და ძლიერდება აღმოსავლეთის ქარები. ლა-ნინია ბევრად უფრო მშვიდია, ვიდრე ელ-ნინიო.

პანტანალი  ნაკრძალია ბრაზილიაში და მატუ-გროსუ-დუ-სულის შტატში მდებარეობს, ასევე ვრცელდება ბოლივიისა და პარაგვაის ტერიტორიებზეც. იგი წარმოადგენს ნესტიან ტერიტორიას და უდიდესია მსოფლიოში ამ სახის ლანდშაფტებს შორის. მისი ფართობი მერყეობს 140. 000 კმ²-სა და 195. 000 კმ²-ს შორის.  აქ  გვხვდება  ცვალებადი სუბრეგიონული ეკოსისტემა და  თითოეულისთვის  დამახასიათებელია სპეციფიკური ჰიდროლოგიური, გეოლოგიური თუ ეკოლოგიური თავისებურებანი. მათ შორის 12 ეკოსისტემა ბრაზილიის მხარის მიერ უკვე განსაზღვრულია.

პანტანალის ტბორების 80%  წვიმიანი სეზონისას წყლით  ივსება.  ამ ტბებში იზრდება განსაცვიფრებელი სილამაზის უამრავი წყალმცენარე.

უდავოა, რომ პანტანალის ნაკრძალი ვერ შეედრება მის ჩრდილოეთით მდებარე ამაზონის წვიმიან ტყეებს, მაგრამ მათი ეკოსისტემები ერთნაირად ძვირფასია.

პანტანალის ეკოსისტემაში ბინადრობს 1000 სახეობის ფრინველი, 400 სახეობის თევზი, 300 სახეობის ძუძუმწოვარი, 480 სახეობის რეპტილია და 9000-მდე სახეობის სხვადასხვა უხერხემლო ცხოველი. ეს ნაკრძალი ასევე  3 500 სახეობის მცენარის  სამშობლოა.

მყინვარის სახე, რომელიც ვრცელ ტერიტორიებს მოიცავს აქვს დიდი სისქე, ამოზნექილი ფორმა და ცენტრალური ნაწილიდან პერიფერიებისკენ (კიდებისკენ) მოძრაობს.

ზეწრული  მყინვარები  გვხვდება ანტარქტიკაში, არქტიკულ კუნძულებსა და კუნძულ გრენლანდიაში, სადაც თოვლის ხაზი თითქმის ზღვის დონეზე მდებარეობს.

ალპების მთიანი რეგიონი თავად ალპებს, მიმდებარე ზეგნებსა და დაბლობებს მოიცავს. ალპები, ერთ-ერთი უდიდესი და უმაღლესი მთათა სისტემაა ევროპაში. მთები ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროდან  შუა დუნაის დაბლობამდეაგადაჭიმული და  დიდი მაღალმთიანი რეგიონია მის ირგვლივ მდებარე ვაკე, ბორცვიან და საშუალო სიმაღლის რაიონებს შორის.

ალპების მთიანი რკალი 1200 კმ-ზეა გადაჭიმული და მრავალი ქედისგან შედგება, რომლებიც მთათაშუა ხეობებითა გაყოფილი. მთების სიგანე 50-დან 260-კმ-მდე იცვლება. ალპების მთათა სისტემის საერთო ფართობია დაახლოებით 207 ათასი კმ². ალპები ახალი, ალპური  დანაოჭების  დროს წარმოიშვა.

ალპები იყოფა შედარებით მაღალ –  დასავლეთ ალპებად  და   უფრო დაბალ და ფართო აღმოსავლეთ ალპებად (უმაღლესი მწვერვალი  ბერნინას მთა, 4049 მ). დასავლეთ ალპებში მდებარეობს  მთლიანად ალპების  უმაღლესი მწვერვალი მონბლანი (თეთრი მთა), რომლის სიმაღლე 4808 მ-ია. ალპების  ქედებს, რომლებიც მაგარი ქრისტალური ქანებითა არის აგებული, წვეტიან, დაკბილული მწვერვალები და ფლატოვანი კალთები  აქვთ.  მთები ციცაბოდ ეშვებიან პადანის დაბლობისაკენ.

მონბლანი სიმაღლით მე-11 ადგილზეა მსოფლიოში. მასივის სიგრძეა 50 კმ-ია. მთის  ქვეშ გაყვანილია 11,6 კმ სიგრძის საავტომობილო გვირაბი, რომელიც საფრანგეთსა და იტალიას აერთებს. მონბლანის დასავლეთი კალთის ძირში, საფრანგეთის მხარეს, მდებარეობს განთქმული სამთო-სათხილამური კურორტი შაბინი, სადაც ზამთრის პირველი ოლიმპიური თამაშები გაიმართა.

ალპები დიდ გავლენას ახდენს შუა ევროპის ჰავაზე და ბუნებრივი ლანდშაფტების თავისებური კომპლექსებით ხასიათდება.

ალპებში  ბევრი ნალექი მოდის, განსაკუთრებით კი მის დასავლეთ ნაწილში.  ალპებისთვის მეტად დამახასიათებელია უხვთოვლიანი ზამთრის სეზონი, მაღალი და ხანგრძლივი თოვლის საფარი; გამონაკლისს შეადგენს მთების ქვედა კალთები და წინამთები, სადაც ზამთარი ხანგრძლივი არ არის და არც ტიპიურია. მთებში  2500-3000 მ სიმაღლეზე ნალექები უმეტესად თოვლის სახით მოდის.

კლიმატური პირობები და მთების მნიშვნელოვანი სიმაღლე ხელს უწყობენ მყინვარების განვითარებას, რომლებიც აქ სიდიდით გამოირჩევიან. ზოგიერთი  მყინვარი 10  და 25 კმ სიგრძესაც კი აღწევს.  ალპებში თოვლის ხაზი  ჩრდილოეთით  2500 მ-ზე, ხოლო  სამხრეთით 3000-3200 მ-ზე გადის.  თანამედროვე გამყინვარებას მთებში  4140 კვ. კმ. ფართობი უკავია, მყინვარების  რაოდენობა კი 1200-ია.  

ალპებში ყველაზე გრძელი და ფართობით უდიდესია ალეჩის მყინვარი  ბერნის (შვეიცარია) ალპებში. მისი ფართობი  86.8 კმ²-ია, ხოლო სიგრძე 24.7 კმ-ს უდრის. ალეჩის მყინვარი 1450 მ სიმაღლეზე ეშვება. მყინვარს გამომუშავებული აქვს კანიონი, რომელიც რაღაცით ხელოვნურად გაკაფულ გზას მოგვაგონებს. 2001 წლის დეკემბერიდან ალეჩის მყინვარი შესულია იუნესკოს მსოფილო მემკვიდრეობის სიაში (იუნგფრაუ-ალეჩის დაცული ტერიტორია).

ალპების მაღალმთიან სარტყელსა და ჩრდილო კალთებზე  გავრცელებულია ფიონი – თბილი, მშრალი მძაფრი ქარი, რომელიც დროდადრო  მთებიდან ხეობებისაკენ უბერავს. ფიონის დროს ჰაერის ტემპერატურა მნიშვნელოვნად და სწრაფად მატულობს, ხოლო შეფარდებითი სინოტივე მკვეთრად ეცემა, ზოგჯერ 10-20%-მდეც კი.  ფიონი ხშირად განსაკუთრებულ სიმძლავრეს აღწევს. იგი  ორი/სამი დღის განმავლობაში გრძელდება. ზოგჯერ კი ფიონი იმდენად ძლიერია, რომ სახლებს სახურავებს აცლის და ნგრევას იწვევს დასახლებულ ადგილებში. იგი, აგრეთვე, თოვლის ძლიერი სწრაფი დნობის გამო მთების მდინარეების უეცარ ადიდებას და წყლის მოვარდნას იწვევს.  თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ მთების ბუნებისა და მოსახლეობისათვის ფიონები სასარგებლოა: გაზაფხულზე იგი მთებში თოვლის დნობას აჩქარებს, შემოდგომაზე კი ცხელი ჰაერის ქროლვით ხორბლეულისა და ხილის უფრო სწრაფად დამწიფებას უწყობს ხელს. ალპების ზოგ მთიან რაიონში სიმინდისა და ყურძნის მოყვანა მხოლოდ ფიონის გამო არის შესაძლებელი.

ალპების მთები დასავლეთი ევროპის მთავარ ჰიდროგრაფიულ კვანძს წარმოადგენს. მისი მყინვარებიდან მრავალი მდინარე იღებს სათავეს.  ეს მდინარეები ჩქარია და წყალუხვი, განსაკუთრებით ზაფხულში. მათზე ბევრია ჩანჩქერი.  ალპების მთების ქედებიდან სათავეს იღებენ ევროპის უდიდესი მდინარეები: რაინი, რონა, დუნაი, პო და მათი მრავალრიცხოვანი შენაკადები, რომელთაგან მნიშვნელოვანია: აარე, როისი, დიურანსი, დრომი, იზერი, დრავა, ენსი, ინი, ოლო, ადა, ტიჩინო და ა.შ. მდინარეებზე  აგებულია  ბევრი ჰიდროელექტროსადგური, რომლებიც ელექტროენერგიით ამარაგებენ ქალაქებს, სოფლებსა და საწარმოებს.

ალპებში ბევრია ტბები, რომლებიც სიღრმითა და სანაპიროს უცნაური მოხაზულობებით  გამოირჩევიან. ისინი ალპებს განაკუთრებულ სილამაზეს  აძლევენ.  მათი ნაპირები მჭიდროდაა დასახლებული და დაფარულია ბაღებით და ზვრებით. ალპების ტბებიდან აღსანიშნავია ლაგო-მაჯორეს, კომოს, გარდას,  ფირვალდშტეტის,  ბრიენცის  და სხვ. ტბები.

კომოს ტბა ალპების სამხრეთ მთისწინეთში, ზღვის დონიდან 198 მ სიმაღლეზე მდებარეობს. იგი  გარშემორტყმულია მაღალი მთებით, რომელთა სიმაღლე 2000 მ-დან (სამხრეთით) 2400 მ-მდე (ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთით) მერყეობს. ტბის ქვაბული ტექტონიკურ-მყინვარული წარმოშობისაა. ნაპირები უმეტესად ციცაბო, კლდოვანი და მაღალია. ტბის სიგრძე 47 კმ-ია, სიგანე 4 კმ., ხოლო უდიდესი სიღრმე 414 მ.  ტბა  მდიდარია თევზით, თუმცა ტბის გაჭუჭყიანების  გამო, თევზის პოპულაცია კლებულობს.  კომოს ნაპირებთან   ბევრი კურორტია. ტბა განთქმულია თავისი თვალწარმტაცი ლანდშაფტებით, ველური ბუნებითა და მთის კურორტებით. კომო  იტალიის ერთ-ერთ ულამაზეს ტბად ითვლება.

ალპებში კარგადაა გამოხატული სიმაღლებრივი სარტყლურობა. გავიხილოთ როგორ იცვლებიან ბუნებრივი სარტყლები ალპების სამხრეთ კალთებზე მის უფრო ტენიან დასავლეთ ნაწილში.

ალპების  მთისძირები, რომელიც ხელსაყრელია ადამიანის ცხოვრებისა და სამეურნეო საქმიანობისათვის ანთროპოგენულ ლანდშაფტს უკავია და ყანებით, ბაღებითა და ზვრებითაა დაკავებული. უცვლილი სახით ბუნება აქ ნაკლებადაა შემორჩენილი. ტყეები თითქმის მთლიანად გაჩეხილია. იშვიათად გვხვდება წაბლის, ფიჭვის, ზოგჯერ წიფელისა და მუხის პატარა კორომები. მთის ძირები  და მიმდებარე ვაკეები შედარებით მჭიდროდაა დასახლებული და კარგადაა ათვისებული.

უფრო მაღლა, 1800 მ-მდე, ზომიერი ტემპერატურის მქონე ტენიანი ჰავის პირობებში ტყეების სარტყელი მდებარეობს. დასაწყისში ეს ხშირი წიფლისა და მუხის ტყეებია. ტემპერატურის კლების შესაბამისად მას  შერეული და წიწივიანი ტყეები ცვლის. აქ განვითარებულია ეწერი ნიადაგები. 

ძლიერი ქარების გამო  ფიჭვის, არყის და სხვ. ხეები ტანბრეცილია.  ბუჩქნარებიდან გავრცელებულია დეკა და ღვია. ამ ზონის ზემოთ ალპური მდელოების ზონაა, რომელსაც საზაფხულო საძოვრებად იყენებენ.

ტყეებს ზემოთ,  2000-2100 მეტრამდე, სადაც ყინვიანი ზამთარი და ხანმოკლე, გრილი ზაფხული იცის, სუბალპური ტყე-ბუჩქნარ-მდელოს სარტყელია, რომლისათვისაც დამახასიათებელია  ბუჩქნარებისა და  მდიდრი მდელოს მცენარეულობა. აქ მკაცრი ზამთარი, ხანმოკლე და გრილი ზაფხულია, იცის ძლიერი ქარები. დასაწყისში ხშირი, მაღალბალახოვანი მდელოებია დაბალი მიწაზე გართხმული ბუჩქნარებით – დეკით, ღვიითა და მთის ფიჭვით. ბალახი  თანდათან   უფრო დაბალი ხდება. ასეთ მდელოებს ალპური მდელოები ჰქვიათ.  ისინი კარგი საზაფხულო საძოვრებია.

ალპურ მდელოებს დაბალი სიმაღლის (10-15 სმ) ბალახეული მცენარეები ქმნის, რომელბიც მთებში იზრდება. ისინი შორიდან ჭრელ, მრავალფეროვან ხალიჩას წააგავს და ამიტომ მათ „ალპურ ხალიჩებსაც“ უწოდებენ.  ალპური მდელოები კავკასიონის მთებში 3000-3200 მ სიმაღლეზე გვხვდება.

ალპური მდელოები, 3000 მ სიმაღლიდან მარადი თოვლისა და ყინულების ზონით იცვლება, რომელსაც ნივალურ ზონას უწოდებენ.  

მრავალრიცხოვანი ხეობებისა და უღელტეხილების წყალობით მთები შედარებით ადვილად გადასალახავია.  გრძელმა გვირაბებმა გაკვეთეს ქედები , მთებში გაყვანილია სარკინიგზო და საავტომობილო გზები.  შვეიცარიის ალპებში აღსანიშნავია: სიმპლონის გვირაბი, ალბულის გვირაბი, გოთარდის საბაზო გვირაბი და გოტარდის გვირაბი. ბევრ საკურორტო ქალაქში მოქმედებს საბაგირო გზა, რომლის საშუალებითაც ტურისტები მყინვარებამდე ადიან.  

მსოფლიოს ერთ-ერთი უგრძესი სარკინიგზო გვირაბი – სიმპლონის გვირაბი ალპებში, შვეიცარიასა და იტალიაში, სიმპლონის უღელტეხილის მახლობლად, 700 მ სიმაღლეზე მდებარეობს. გვირაბის სამშენებლო სამუშაოები 1898 წელს დაიწყო. იტალიის მეფე ვიტორიო ემანუელე III-ის და შვეიცარიის ეროვნული საბჭოს პრეზიდენტის ლუდვიგ ფორერის ძალისხმევით გვირაბი 1906 წლის 10 მაისს გაიხსნა, მაგრამ  მშენებლობა საბოლოოდ 1921 წელს დასრულდა.  გვირაბი  ორი ერთლიანდაგიანი გვირაბისაგან შედგება, რომელთაგან  პირველი 19,7 კმ, ხოლო მეორე 19,8 კმ სიგრძისაა.

ალპები ტურიზმის ცენტრია.  აქ განვითრებულია ზაფხულისა და ზამთრის ტურიზმი. დეკემბრიდან აპრილის ჩათვლით განვითარებულია ზამთრის სახეობების სპორტი (თხილამურები, სნოუბორდი, მარხილები და სხვ.). ზაფხულში ალპებში პოპულარულია ველოსიპედებით რბოლა, პარაპლანი და სხვ.;  ტბებში აქტუალურია სერფინგი.

დასახლებული პუნქტებიდან აღსანიშნავია შვეიცარიის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი კურორტი ცერმატი. ასევე ცნობილი სამთო-სათხილამურო კურორტია დავოსი, რომელიც ზღვის დონიდან 1560 მ სიმაღლეზე მდებარეობს. არაერთი საყოველთაოდ ცნობილი კურორტია თავმოყრილი იტალიის ალპებშიც. მთების ლამაზი ბუნება პეიზაჟების მრავალფეროვნებით გამოირჩევა და ბევრ ტურისტს იზიდავს სხვადასხვა ქვეყნიდან. ტურიზმის განვითარებასთან ერთად ალპების უნიკალური ფლორა და ლანდშაფტები, თანდათან შეიცვალა: მდინარეთა  ხეობები გადაიქცა ბეტონისა და ასფალტის ხაზოვან აგლომერაციებად, ხოლო გზებისა და სათხილამური ტრასების მშენებლობამ გამოიწივია ეროზია. ალპებში მდებარე ბევრი  ქალაქი განიცდის ჰაერის ძლიერ გაჭუჭყიანებას.

და კიდევ:

1973 წელს ალპებში ჩატარდა მყინვარების აღნუსხვა, რომლის შედეგად გამოვლინდა 1828 მყინვარი, საერთო ფართობით 1342 კვადრატული კილომეტრი.

ალპების მიმართ ინტერესი  XVIII-XIX საუკუნეებში გაჩნდა. შვეიცარიელი ფიზიკოსმა ორას ბენედიქტ დე სოსიურმა XVIII საუკუნეში ბოტანიკური გამოკვლევების მიზნით იმოგზაურა ალპებში. სოსიურმა არაერთი ასვლა განახორციელა ალპების მთების მწვერვალებზე . იგი ასევე იკვლევდა  მყინვარებს, ხოლო 1779-1796 წლებში ნაშრომის „ალპებში მოგზაურობა“ გამოსვლის შემდეგ საფუძველი ჩაეყარამყინავრების შემსწავლელ მეცნიერებას –  გლაციოლოგიას.

ალპებში გვხვდება მცენარეთა 4500 სახეობა, რომელთაგან 650 სახეობა ყვავილოვანი მცენარეა.