ალასკაზე ნავთობის აღმოჩენა მე-20 საუკუნის მეორე ნახევრის უდიდესი გეოლოგიური აღმოჩენაა. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ნახევრაკუძულის გეოლოგიური შესწავლა მე-20 საუკუნის 20 -იან წლებში დაიწყო, პირველი ნავთობი ალასკის სამხრეთით მდებარე კუკის ყურისა და კენაის ნახევარკუნძულის რაიონებში 1950 წლების ბოლოს აღმოაჩინეს. საძიებო სამუშაოები ექსტრემალურ ბუნებრივ პირობებში მიმდინარეობდა – ყინულის ბლოკები, ცხრა მეტრიანი ტალღები ხელს უშლიდა ჭაბურღილების დადგმას.
პირველი წარმატების შემდეგ გეოლოგებმა ალასკის უკიდურესი ჩრდილოეთი რაიონების – ბრუქსის ქედის კალთებისა და ბოფორტის ზღვის სანაპირო დაბლობის ათვისება გადაწყვიტეს. შდეგმაც არ დააყოვნა და 1968 წლის 18 მარტს ერთ-ერთი, პრადჰო-ბეის ჭაბურღილიდან ნავთობის შადრევანმა ამოხეთქა. საბადოს აღმოჩენის შემდეგ დაიწყო ეკოლოგიური, საკანონმდებლო და პოლიტიკური დებატები მშენებლობასთან დაკავშირებით.
ტრანსალაკისური ნავთობსადენი ალაკის ჩრდილოეთით მდებარე ნავთობის საბადო პრადჰო-ბეიში მოპოვებული ნავთობის ამავე ნახევრკუნძულის სამხრეთით მდებარე ნავსადგურ ვალდიზსში ტარნსპორტირებისთვის აიგო. ნავთობსადენი ალასკის შტატის ტერიტორიაზე ჩრდლოეთიდან სამხრეთისაკენ 1288 კმ-ზე გადის და ნედლი ნავთობის გადამტან მილსადენს, 12 სატუმბ სადგურს, რამდენიმე ასეული მილის სიგრძის დამხმარე მილსადენსა და ვალდიზის ტერმინალს მოიცავს. მილსადენი ერთ-ერთი უდიდესია მსოფლიოში და კომპანია «Alyeska Pipeline Service Company»-ს ეკუთვნის. ნავთობსადენის მშენებლობა 1973 წლის ენერგეტიკული კრიზისის შემდეგ დაიწყო და 1977 წელს ამოქმედდა. ნავთობზე ფასების ზრდამ პრადჰო-ბეიში მისი მოპოვება ეკონომიურად ხელსაყრელი გახადა.
ნავთობსადენი, რომელსაც „მერვე საოცრებასაც“ უწოდებენ ამერიკული წარმოშობის რუსმა ინჟინერმა ეგორ პოპოვმა დააპროექტა. 1288 კმ სიგრძის ნავთობსადენი დახლოებით 800 მდინარესა და ნაკადულს, მათ შორის ალასკის უდიდეს მდინარეს იუკონს, სამ ქედს და სამ აქტიურ გეოლოგიურ რღვევას, მათ შორის დედამიწის ერთ-ერთ უდიდეს შორის რღვევას – დენალის გაივლის. ნავთობსადენის მშენებლობაში სამი უდიდესი ნავთობკომპანია „ბრიტიშ პეტოლიუმი, „ ექსონი“ და „ატლანტიკ რიჩფილდი“ მონაწილეობდა. იმ დროისათვის ისინი ამ საბადოს ლიცენზიას ფლობდნენ.
როგორც ავღნიშნეთ, ნავთობსადენის მშენებლობა რთულ პირობებში მიმდინარეობდა. ბევრ პრობლემას ქმნიდა დაბალი ტემპერატურა, გაუვალი და უდაბური ტერიტორია, მაღალი სეისმური აქტივობა, პოლარული ღამეები, მარადი მზრალობა, რის გამოც საჭირო გახდა ახალი ტექნოლოგიების შემუშავება. დღევანდელი ტრანსალასკური ნავთობსადენი დაცლილ მდგომარებაში -57 0C ყინვას უძლებს, ხოლო ნავთობით შევსებული – + 630C სითბოს.
პრადჰო-ბეის ნავთობის საბადომდე მისასვლელად და ნავთობსადენის მომსახურეობისთვის 1970 წელს ალასკაზე გაიყვანეს გზა დალტონი. ეს ერთადერთი გზაა ამ ტერიტორაზე, რომელიც ჩრდილოეთ პოლარულ წრეს კვეთს. მდინარე იუკონზე გადასვლისას ნავთობსადენი 1975 წელს აშენებულ ამ მდინარეზე აშშ-ს ერთადერთ 688 მ სიგრძის ხიდზე – ე.ლ. ლატონზე გადის. ასევე აშენებული იქნა 29 სამშენებლო ბანაკი.
ტრანსალაკისური ნავთობსადენი დღემდე საინჟინრო და სამშენებლო ხელოვნების შედევრს წარმოადგენს. მარადი მზრალობის გამო ნავთობსადენის თითქმის ნახევარი – დაახლოებით 680 კმ დედამიწის ზედაპირის ზემოთაა და სპეციალურ 6 მეტრიან ხიმინჯებზეა გადებული. მიწისქვეშა ნაწილები კი გრუნტის ხასიათიდან გამომდინარე 2,5-დან 5 მ-მდე სიღრმეზეა ჩადებული. სულ მშნებლობაზე 70 ათასამდე ადამიანი მუშაობდა,რომელთა ყოველკვირეული ხელფასი 2-3 ათას დოლარს შეადგენდა. საერთო ჯამში ნავთობსადენის მშენებლობა 8 მლრდ დოლარი დაჯდა, რაც იმ დროისათვის მნიშვნელოვან თანხას წარმოადგენდა.
2010 წლის მონაცემებით საერთო ჯამში ნავთობსადენით დაახლოებით 16 მლრდ ბარელი ნავთობი იქნა გადაზიდული. მას აშშ-ში მოპოვებული ნავთობის 17% გადააქვს. ნავთობსადენის მილის მაქსიმალური გამტარობა 2136 ბარელია დღე-ღამეში. 12 სატუმბი სადგური, რომლებიც ნავთობსადენის გასწვრივ 80-120 კმ-ითაა ერთმანეთისაგნ დაშორებული 10 კმ/სთ სიჩქარით ქაჩავენ ნავთობს. ნავთობს მთელი გზის გასავლელად ხუთი და მეტი დღე-ღამე სჭირდება. ნავთობსადენით ყოველდღიურად 600 ათასი ბარელი ნავთობი გადააქვთ.
ტრანსალასკური ნავთობსადენი მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე დაცული მილსადენია. იგი ისეა დაპროექტებული, რომ 8,5 ბალის მიწისძვრას უძლებს. 2002 წელს დენალიში მომხდარ 7.9 მაგნეტუდის მიწისძვრას ნავთობსადენი არ დაუზიანებია, მიუხედავად იმისა, რომ მიწისძვრის ეპიცენტრი ნავთობსადენიდან სულ რაღაც 80 კმ-ის დაშორებით მდებარეობდა. ნავთობსადენზე უსაფრთხოების ზომებიც მაქსიმურადაა დაცული: ყოველ სამ კვირაში მილებს სპეციალური საშაულებებით პარაფინისგან წმენდენ, ელექტრონული მოწყობილობები ნებისმიერ ხარვეზს აფიქსირებენ, დღეში რამდენჯერმე ხორცილედება დაკვირვება ვერტმფრენების საშუალებით და ასევე იყენებენ თანამგზავრულ კავშირს შესაძლო ავარიის წინასწარი პროგნიზირების მიზნით.
ნავთობსადენის მშენებლობამ ძლიერ შეაშფოთა ეკოლოგები, თუმცა განხილვებისა და კვლევების შედეგად მათი ყველა რეკომენდაცია და მოთხოვნა იქნა გათვალისწინებული. მშენებლობის დროს და მისი დასრულების შემდეგ გარემოს დაცვაზე დაახლოებით 7 მლრდ დოლარი დაიხარჯა, რაც ლამის თავად ნავთობსადენის მშენებლობაზე დახარჯული თანხის ტოლია. სპეციალურად შეიქმნა მილქვეშა და მილზედა გადასასვლელები ჩრდილოეთის ირმებისთვის -კარიბუებისთვის. მშენებლობის პროცესში ტრასის მიმართულება იშვიათი ფრინველების ბუდეების განლაგების მიხედვით იცვლებადა. მონადირეებს აკრძალული ჰქონდათ მილის ორივე მხარეს 8 კმ-ის დაშორებით მიახლოება. შეიძლება ითქვას, რომ ნავთობის მოპოვება, ნავთობსადენის მშენებლობა და გარემოს დაცვა ერთობლივად ხდება.
მიუხედავად ამისა ნავთობსადენის ამოქმედების შემდეგ ადგილი ჰქონდა ნავთობის დაღვრასთან დაკავშირებულ რამდენიმე სერიოზულ ინციდენტს. 2006 წელს პრადჰო-ბეის საბადოს რაიონში მილი დაზიანდა და დაახლოებით მილიონი კუბომეტრი ნავთობი დაიღვარა. ნედლი ნავთობით მეჩხერად დასახლებული ალასკის სანაპიროს თოვლიანი ტუნდრის 1 ჰა დაიფარა. ამიტომაც ნავთობსადენზე სარემონტო სამუშაოები დაიწყო და იგი დროებით დაიხურა.
ნავთობადენის მშენებლობამ და მისმა ექსპლუატაციამ ქალაქების ვალდიზის, ფერბაქსისა და ანკორიჯის სწარფი ზრდა გამოიწვია. ნავთობსადენზე და ნავთობსაწარმოებში ალასკის ყოველი მეათე მცხოვრებია დასაქმებული. შემოსავლი ისე გაიზარდა, გაუქმდა საგადასახადო ბეგარა და დამატებითი გადასახადი პროდუქტებზე. გარდა ამისა, ალასკაზე შტატის მთავრობის წარმომადგენლებმა ალასკის მუდმივმოქმედი სპეციალური ფონდი დაარსეს, საიდანაც შტატის თითოეული მაცხოვრებელი ყოველწლირად 800 დოლარის ოდენობის ჩეკს იღებს.