ლექსიკონი

კალდერა (ესპ. caldera — დიდიქვაბი) — წრიული ან ოვალური ფორმის ვულკანური წარმოშობის ღრმული, რომლესაც ციცაბო ან საფეხურებიანი კედლები და თითქმის ბრტყელი ფსკერი აქვს. ღრმულის დიამეტრი 10-15 კმ -ია, ზოგჯერ  უფრო მეტიც, სიღრმე — რამდენიმე ასეული მეტრი. კალდერა ხშირად დაკავებულია ტბებით.

ჩაღრმავება მდინარის ხეობაში, რომელშიც მდინარე მუდმივად მიედინება. დიდი მდინარეების კალაპოტის სიგანე რამდენიმე  მ-დან  ათეულობიოთ კმ-მდე  ვარირებს.

იზოხაზი – რუკებზე თანაბარი მნიშვნელობის რომელიმე სიდიდის მქონე ადგილების შემაერთებელი ხაზები, მაგ., წნევის (იზობარი), ტემპერატურის (იზოთერმა), იზოჰიფსი (თანაბარი სიმაღლეების) და სხვა.  რუკის იზოხაზებს ფართოდ იყენებენ სივრცეში უწყვეტი და თანდათანობით ცვლადი სიდიდეების მნიშვნელობათა დასახასიათებლად.

იზოანემონა – რუკაზე თანაბრი ქარის საშუალო სიჩქარის მაჩვენებლი  იზოხაზი;

იზობათი (ბერძ. “იზოს” – თანაბარი, “ბათოს” – სიღრმე) – რუკაზე ოკეანის, ზღვის ან ტბის თანაბარი სიღრმის მქონე ადგილების შემაერთებელი ხაზები.

იზობარი (ბერძ. “იზოს” – თანაბარი, “ბაროს” – სიმძიმე, წნევა) – რუკაზე თანაბარი ბარომეტრული წნევის მქონე ადგილების შემაერთებელი ხაზები დროის გარკვეული შუალედისათვის.

იზოგონა –  რუკაზე ნებისმიერი ფიზიკური რაოდენობის აღმნიშვნელი იზოხაზი.

იზოდინამა – რუკაზე დედამიწის მაგნიტური ველისა და მისი კომპონენტების (ჰორიზონტალური, ვერტიკალური, ა.შ.)  აღმნიშვნელი იზოხაზი.

იზოთერმა (ბერძ. “იზოს” – თანაბარი, “თერმოს” – ტემპერატურა) – რუკაზე დროის გარკვეულ შუალედში თანაბარი ტემპერატურის მქონე ადგილების შემაერთებელი ხაზები.

იზოკვანტი – რუკაზე წარმოების თანაბარი პროდუქტის მოცულობის მაჩვენებლი იზოხაზი.

იზოკოსტა –  რუკაზე წარმოების ფაქტორების  ერთნაირი ფულადი ღირებულებების შემაერთბელი იზოხაზი.

 იზოპახიტი – რუკაზე ერთნაირი სიმძლავრის ქანების  შემაერთბელი  იზოხაზი;

იზოტახი –  რუკაზე ერთნაირი ქარის სიჩქარის მქონე ადგილების შემაერთბელი  იზოხაზი (რუკაზე მაქსიმალური ქარი);

იზოქორა – თანაბარი მოცულობის მაჩვენებლი  იზოხაზი.

იზოჰიეტა – რუკაზე თანაბარი ატმოსფერული ნალექების მქონე ადგილების შემაერთებელი ხაზები.

იზოჰიფსი (ჰორიზონტალები) – რუკაზე ან გეგმაზე ზღვის დონიდან თანაბარი სიმაღლის მქონე წერტილების შემაერთებელი ხაზები, იზოჰიპსები პირველად 1774 წელს გამოიყენა ინგლისელმა მათემატიკოსმა ჩარლზ ჰატონმა.

იარდანგი – ვიწრო პარალელურ, ქარის მიმართულებით გადაჭიმულ რელიეფის დადებითი ფორმა ასიმეტრიული ციცაბო კალთებით, რომელიც ქარის მოქმედების შედეგად, უმეტესწილად არიდული კლიმატის რაიონებში (ნახევარუდაბნო, უდაბნო ტერიტორიები).  ძირითადად ვითარდება თიხიან ნიადაგზე. სიგრძე რამდენიმეჯერ სჭარბობს სიგანეს. სიმაღლე რამდენიმე მეტრს აღწევს.

ბიომები დედამიწის დიდი რეგიონებია, რომლებსაც აქვთ ისეთი მსგავსი მახასიათებლები, როგორიცაა კლიმატი, ნიადაგები, ნალექები, მცენარეული თემები და ცხოველთა სახეობები. ბიომებს ზოგჯერ ეკოსისტემებსა და ეკორეგიონებად მოიხსენიებენ. მართალია, კლიმატი  ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რომელიც განსაზღვრავს ნებისმიერი ბიომის ბუნებას, მაგრამ არა  ერთადერთი ფაქტორი.  ბიომების ხასიათსა და განაწილებაზე ასევე გავლენას ახდენს  რელიეფი,   ტენიანობა, ტემპერატურა  და სიმაღლე.

დედამიწის ბიომთა საზღვრები უმეტესად  ბუნებრივ ზონებს (ლანდშაფტურ– გეოგრაფიულ ზონებს) შეესაბამება.   ბუნებრივი ზონა გეოგრაფიულ მეცნიერებაში დამკვიდრებული  ტერმინია, ბიომი კი – ბიოგეოგრაფიაში დანერგილი ტერმინი.

მეცნიერები  ვერ თანხმებიან ზუსტად რამდენი ბიომია დედამიწაზე,  ამიტომ მსოფლიოს ბიომების აღსაწერად  სხვადასხვა  კლასიფიკაციის სქემა არსებობს.  თუმცა   დედამიწის  ბიომები ორ  ძირითად  ნაწილად  –  წყლის  და ხმელეთის ბიომებად იყოფა.

პორტი ან ტერიტორია, სადაც ქვეყნის იურისდიქცია შერბილებულია და ეკონომიკური შეღავათებიც მოქმედებს. ადრეულ თავისუფალ პორტებს (მაგალითად ჰონკონგი) პოლიტიკური ავტონომიაც ჰქონდათ. დღეს თავისუფალი პორტის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა საბაჟო პუნქტების მიმდებარე ზონები თავისი “დუთი–ფრი” (უბაჟო) მაღაზიებით. ასეთი ზონები უმეტეს საერთაშორისო აეროპორტს აქვს.

ქვეყნის ტერიტორიის ნაწილი, რომელშიც, ქვეყნის დანარჩენ ტერიტორიასთან შედარებით, ეკონომიკური რეგულირების გამარტივებული რეჟიმი მოქმედებს. შესაძლებელია თავისუფალი ეკონომიკური ზონა დაწესდეს არა ტერიტორიული, არამედ დარგობრივი პრინციპით, ანუ შეღავათიანი ეკონომიკური რეჟიმი გარკვეული სახის სამეწარმეო საქმიანობებს დაუწესდეს.

თოვლის მასა, რომელიც ჩამოწვება მთების მწვერვალებიდან და ხასიათდება სწრა­ფი გადაადგილებით. ზვავი დამანგრეველი ძალის სტიქიური მოვლენაა. არჩევენ მშრალ (ფხვიერი თოვლისაგან შემდგარ) და სველ (თოვლისა და წყლისგან შემდგარ) ზვავებს. ზვავის ჩამოსვლისათვის ყველაზე ხელსაყრელი პირობა იქმნება თუ: თოვლის საფარი აღემატება 20 სმ-ს, მთის ფერდობის დახრილობა მერყეობს 15-დან 50 გრადუსამდე და ტერიტორიაზე არ არის ტყე.

ყველაზე ხელსაყრელი ვითარება ზვავის ჩამოწოლისათვის იქმნება 300-400-ით დახრილ ფერდობებზე და მაშინ, როდესაც ერთ დღის განმავლობაში 10 სმ-ზე მეტი თოვლი მოდის.

 მთები ზვავსაშიშობის მიხედვით, ზღვის დონიდან სიმაღლის მიხედვით, პირობითად იყოფა რამდენიმე საფეხურად:

1. დიდიზვავსაშიშროების ზონა – ზღ. დონიდან 3000-4000 მ. აქ ზვავები წელიწადში რამდენიმეჯერ ჩამოდის.

2. მაღალიზვავსაშიშროების ზონა – ზღ. დონიდან 2000-3000 მ. ზვავები ყოველწლიურად ჩამოდის.

3. საშუალოზვავსაშიშროების ზონა – ზღ. დონიდან 1500-2000 მ. ზვავები თითქმის ყოველწლიურად ჩამოდის.

4. უმნიშვნელოზვავსაშიშროების ზონა – ზღ. დონიდან 1000-1500 მ. ზვავები იშვიათად ჩამოდის.

მყინვარის სახე, რომელიც ვრცელ ტერიტორიებს მოიცავს აქვს დიდი სისქე, ამოზნექილი ფორმა და ცენტრალური ნაწილიდან პერიფერიებისკენ (კიდებისკენ) მოძრაობს.

ზეწრული  მყინვარები  გვხვდება ანტარქტიკაში, არქტიკულ კუნძულებსა და კუნძულ გრენლანდიაში, სადაც თოვლის ხაზი თითქმის ზღვის დონეზე მდებარეობს.